Γιατί πρέπει να συγχωρούμε τους εχθρούς μας

Στα τέλη Απριλίου, δημοσιεύτηκε στο κανάλι YouTube «Apostrophe TV» μια συνέντευξη με τον επικεφαλής της OCU, Σεργκέι (Επιφάνιος) Ντουμένκο , στην οποία δεν μπόρεσε να απαντήσει στην ερώτηση του δημοσιογράφου: είναι δυνατόν να συγχωρήσεις έναν εχθρό;

Δημοσιογράφος: Και τι νιώσατε όταν είδατε πώς Ρώσοι, ή μάλλον ιερείς, ευλογούσαν όπλα, ουσιαστικά ευλογώντας τη δολοφονία Ουκρανών; Και γενικά, είναι δυνατή η συγχώρεση του εχθρού μας στο μέλλον;

Σεργκέι (Επιφάνιος) Ντουμένκο: Αυτό δεν ήταν έκπληξη για εμάς. Συζητήσαμε γι' αυτό, επειδή η ουκρανική εκκλησία αγωνίζεται για περισσότερα από 30 χρόνια, διεξάγουμε αυτόν τον αγώνα, έναν συνεχή αγώνα, <…> βλέπουμε ότι η ρωσική εκκλησία, η οποία βρίσκεται στην Ουκρανία, έχει εμπλακεί εντατικά στη διαδικασία του αγώνα του Πούτιν εναντίον της Ουκρανίας .

Ολόκληρη η απάντηση κατέληξε στο γεγονός ότι η UOC φέρεται να προωθεί τον «ρωσικό κόσμο» και τις αφηγήσεις του Πούτιν. Ωστόσο, η δημοσιογράφος δεν έκανε πίσω και έθεσε ξανά την ερώτησή της.

Δημοσιογράφος: Αλλά και πάλι, μπορούμε να μιλήσουμε για συγχώρεση του εχθρού μας, ακόμη και στο μακρινό μέλλον;

Ντουμένκο: Είμαστε Χριστιανοί και πιθανώς για τη γενιά μας αυτή είναι μια δύσκολη διαδικασία, επειδή βλέπουμε τι πραγματικά συμβαίνει: κάθε μέρα πεθαίνουν άμαχοι, πεθαίνουν αθώα παιδιά.

Και μετά υπάρχουν λόγια για τη δολοφονία αμάχων και την επιθυμία της Ρωσικής Ομοσπονδίας να καταστρέψει την Ουκρανία. Δηλαδή, ο Σεργκέι Ντουμένκο δεν απάντησε ποτέ στην ερώτηση που τέθηκε ευθέως.

Αίτημα για ειρήνη και συγχώρεση

Σε αυτή τη συνέντευξη, αξίζει να σημειωθεί ότι τέθηκε ακόμη και το ζήτημα της συγχώρεσης των εχθρών (και σε αυτήν την περίπτωση, μιλάμε για πολύ συγκεκριμένους εχθρούς - τους Ρώσους). Στον θρησκευτικό τομέα, το "Apostrophe TV" λαμβάνει σαφή φιλο-OCU θέση και είναι συνεπής επικριτής της UOC. Ταυτόχρονα, ο δημοσιογράφος δεν μπορούσε παρά να καταλάβει ότι αυτό το ερώτημα είναι πολύ άβολο για τον Ντουμένκο. Δεν μπορεί να απαντήσει ότι οι Ρώσοι πρέπει να συγχωρεθούν, καθώς αυτό έρχεται σε αντίθεση με όλες τις ψευδοπατριωτικές αφηγήσεις που μεταδίδει η OCU. Αλλά, από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να πει ότι οι εχθροί δεν χρειάζεται να συγχωρεθούν, αφού όλοι γνωρίζουν ότι το Ευαγγέλιο λέει το αντίθετο. Έτσι, κατανοώντας απόλυτα ότι θέτει τον Σ. Ντουμένκο σε μια πολύ άβολη θέση, η δημοσιογράφος του "Apostrophe TV" εξακολουθεί να θέτει το ερώτημα για τη συγχώρεση. Γιατί το κάνει αυτό;

Μπορεί να υποτεθεί ότι, συνειδητά ή όχι, καταλαβαίνει ότι η θέση του Ευαγγελίου για τη συγχώρεση των εχθρών είναι πολύ σημαντική και θεμελιώδης για να αγνοηθεί. Ακόμα και οι άθεοι το γνωρίζουν από την κούνια. Επιπλέον, όλοι καταλαβαίνουν ότι κάθε πόλεμος στην ιστορία τελειώνει αργά ή γρήγορα, έρχεται η ειρήνη. Και οι Ουκρανοί, όπως όλα τα εμπόλεμα έθνη στο παρελθόν, θα αντιμετωπίσουν ούτως ή άλλως την ανάγκη για συμφιλίωση και συγχώρεση των εχθρών. Επομένως, η δημοσιογράφος απευθύνει ένα τέτοιο ερώτημα σε ένα άτομο στο οποίο βλέπει έναν εκπρόσωπο της εκκλησίας και από το οποίο (συνειδητά ή όχι) περιμένει μια απάντηση σύμφωνη με τη διδασκαλία του Χριστού.

Αυτό σημαίνει ότι στο κοινό του «Apostrophe TV» υπάρχει η απαίτηση για συμφιλίωση και συγχώρεση πέρ’ απ’ όλα. Ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο για τη ζωή, όχι για τον θάνατο. Είναι φυσικό για τον άνθρωπο να ζει, να μεγαλώνει παιδιά, να χτίζει σπίτια, να φυτεύει δέντρα και ούτω καθεξής. Και αντίστροφα, είναι αφύσικο να πεθαίνει και να σκοτώνει. Η απαίτηση για ζωή, για ειρήνη, για συγχώρεση εξακολουθεί να υπάρχει, δεν μπορεί να κατασταλεί εντελώς. Και αυτή είναι η απαίτηση που ούτε ο επικεφαλής της OCU Σεργκέι Ντουμένκο, ούτε εκπρόσωποι άλλων θρησκευτικών ομολογιών που ζητούν «πόλεμο μέχρι τέλους» με αναπόφευκτες απώλειες και καταστροφή, μπορούν να ικανοποιήσουν.

«Ποιος θα ντραπεί για τα λόγια Μου...»

Ο Σεργκέι Ντουμένκο αρνήθηκε να απαντήσει στην άμεση ερώτηση της δημοσιογράφου σχετικά με τη συγχώρεση, η οποία τέθηκε δύο φορές. Ταυτόχρονα, ο επικεφαλής της OCU γνώριζε πολύ καλά την απάντηση. Ο ίδιος ο Χριστός μίλησε γι' αυτό πολλές φορές:

· «Εγώ όμως σας λέω: αγαπάτε τους εχθρούς σας, ευλογείτε εκείνους που σας καταριούνται, αγαθοποιείτε εκείνους που σας μισούν, και προσεύχεστε για εκείνους που σας κακομεταχειρίζονται και σας καταδιώκουν» (Ματθ. 5:44).

· «Εάν γὰρ συγχωρήσετε τοῖς ἀνθρώποις τὰ πταίσματά αὐτῶν, καὶ ὑμῖν ὁ Πατήρ ὑμῶν ὁ οὐρανὸς ἀφήσει· ἐὰν δὲ οὐρανὸς μὴ συγχωρήσετε τοῖς ἀνθρώποις τὰ πταίσματά αὐτῶν, οὐδὲ ὁ Πατήρ ὑμῶν ἀφήσει τὰ πταίσματά σας» (Ματθ. 6:14-15)·

· «Σας λέγω όμως, εσάς που ακούτε: Αγαπάτε τους εχθρούς σας, ευεργετείτε όσους σας μισούν, ευλογείτε όσους σας καταριούνται, και προσεύχεστε για όσους σας κακομεταχειρίζονται» (Λουκάς 6:27–28).

· «Αλλά αγαπάτε τους εχθρούς σας, και αγαθοποιείτε, και δανείζετε, χωρίς να περιμένετε τίποτα σε αντάλλαγμα· και ο μισθός σας θα είναι μεγάλος, και θα είστε γιοι του Υψίστου· επειδή, είναι καλός στους αχάριστους και κακούς» (Λουκάς 6:35).

Αλλά ο Επιφάνιος για κάποιο λόγο δεν τόλμησε ούτε καν να παραθέσει αυτά τα λόγια. Αλλά όντας επικεφαλής μιας θρησκευτικής οργάνωσης που αυτοπροσδιορίζεται ως χριστιανική, απλώς έπρεπε να το κάνει αυτό. Δεν τόλμησε.

Να ένα άλλο παράδειγμα όπου οι άνθρωποι δεν τολμούν να φτάσουν μέχρι τέλους. Τον Αύγουστο του 2023, ξέσπασε ένα ηχηρό σκάνδαλο λόγω των λόγων του ιερέα της Ελληνοκαθολικής Εκκλησίας από το Ουζγκόροντ, Ρόμαν Κούραχ, ο οποίος μίλησε σε ένα κήρυγμα για την ανάγκη συγχώρεσης και συμφιλίωσης. «Για να μην καταστραφούν αυτοί οι δύο λαοί, να μην σκοτώσουν ο ένας τον άλλον. Αλλά για να χτίσουν αυτοί οι δύο όμορφοι λαοί τη Βασιλεία των Ουρανών ήδη εδώ, στη γη, και μια μέρα μαζί να εισέλθουν στον παράδεισο, να αγκαλιάσουν και να δοξάσουν τον Κύριο για όλη την αιωνιότητα για πολλά και καλά χρόνια», - αυτό είπε ο Κούραχ.

Αυτά τα λόγια, τα οποία είναι απολύτως σύμφωνα με το Ευαγγέλιο, απλώς εξόργισαν ορισμένους «πατριώτες» που εισέβαλαν στην εκκλησία και απαίτησαν εξηγήσεις από τον Ουνίτη ιερέα. Αλλά ο Ρωμαίος Κουράχ επιβεβαίωσε μόνο ότι δεν μιλούσε εκ μέρους του, αλλά με βάση τα λόγια του ίδιου του Χριστού.

Στην ερώτηση: «Ευλογείτε τους εχθρούς μας;», απάντησε: «Τους ευλογώ, το είπε ο Ιησούς» και πρόσθεσε: «Ο Ιησούς είπε: ευλογήστε τους εχθρούς σας. Θέλετε να σας πω ότι είναι δυνατόν να σκοτώνετε ανθρώπους; Αλλά αυτό δεν θα σας το πω». Φαίνεται ότι όλα είναι χριστιανικά, όλα είναι σύμφωνα με το Ευαγγέλιο. Αλλά λίγο αργότερα, ο Ρόμαν Κούραχ ουσιαστικά κυνηγήθηκε από «πατριώτες», συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που βρίσκονταν στην ίδια ιεραρχία. Για παράδειγμα, ο Σύγκελλος για τις μοναστικές υποθέσεις της Αρχιεπισκοπής Λβιβ της UGCC, Γιούστιν Μπόικο, χαρακτήρισε τον Κούραχ ως «προδότη και αγωγό του «ρωσικού κόσμου». Ο θρησκευτικός μελετητής και επικεφαλής της «Αθωνικής Κληρονομιάς» Σεργκέι Σουμίλο αποκάλεσε τον ιερέα «απόβρασμα». Και είναι ντροπιαστικό ακόμη και να παραθέσω τα λόγια «απλών» Ουκρανών. Και ο Κούραχ θεώρησε καλύτερο να υποχωρήσει και να ζητήσει συγγνώμη : «Ζητώ συγγνώμη για το χθεσινό λάθος».

Με κανέναν τρόπο δεν τον καταδικάζουμε, αλλά απλώς θυμόμαστε τα λόγια του Χριστού: «Όποιος γαρ αισχυνθή δι’ εμού και δι’ όσων λέγω εν ταύτη τη γενεά μοιχαλίδα και αμαρτωλή, δι’ αυτού και ο Υιός του ανθρώπου αισχυνθή, όταν ελθεί εν δόξη του Πατρός αυτού μετά των αγίων αγγέλων» (Μάρκος 8:38).

Είναι δύσκολο να συγχωρήσεις;

Πριν από την έναρξη της Σαρακοστής, την Κυριακή της Συγχώρεσης, έχουμε την παράδοση να ζητάμε ο ένας από τον άλλον συγχώρεση. Συνήθως εκτελούμε αυτή την όμορφη και σωστή παράδοση με ευχαρίστηση, επειδή είναι τόσο εύκολο να ζητάμε συγχώρεση και να συγχωρούμε αμοιβαία εκείνους στους οποίους δεν έχουμε κάνει κάτι ιδιαίτερα κακό και που δεν μας έχουν κάνει τίποτα κακό. Αλλά

πώς να συγχωρήσεις ένα άτομο που σου στέρησε το πιο πολύτιμο πράγμα: την οικογένεια, τα παιδιά, τα αγαπημένα σου πρόσωπα; που εκτόξευσε έναν πύραυλο που κατέστρεψε το σπίτι σου, που σκότωσε τους συγγενείς σου; Είναι δυνατόν να συγχωρήσεις ένα τέτοιο άτομο, τον εχθρό σου;

Σε γενικές γραμμές, μόνο αυτός που έχει συγχωρέσει κάποιον άλλον για κάποιο μεγάλο έγκλημα έχει το ηθικό δικαίωμα να ζητήσει συγχώρεση. Και η πιο αποτελεσματική έκκληση για συγχώρεση προέρχεται από τα χείλη του Χριστού, ο οποίος συγχώρεσε τους στρατιώτες που Τον σταύρωσαν για την αμαρτία τους και προσευχήθηκε στον Θεό Πατέρα για τη συγχώρεσή τους. «Πάτερ, συγχώρεσέ τους, επειδή δεν ξέρουν τι κάνουν» (Λουκάς 23:34).

Το ίδιο έκανε και ο άγιος πρωτομάρτυρας Αρχιδιάκονος Στέφανος, ο οποίος, όταν λιθοβολήθηκε επειδή κήρυττε τον Χριστό, προσευχήθηκε: «Κύριε, μη τους καταλογίσεις αυτή την αμαρτία!» (Πράξεις 7:60).

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο οποίος εκδιώχθηκε δύο φορές από την έδρα της Κωνσταντινούπολης με ψευδείς κατηγορίες και πέθανε στην εξορία από απάνθρωπη μεταχείριση, είπε: «Δεν υπάρχει τίποτα τόσο στενά συνδεδεμένο με την ευσέβεια όσο το να είναι κανείς ευγενικός και να συγχωρεί όσους προσβάλλουν. Αυτό είναι χαρακτηριστικό μιας μεγάλης, ελεύθερης, ουράνιας ψυχής».

Ο Όσιος Αββάς Δωρόθεος, ο οποίος υπέφερε πολύ από μερικούς αδελφούς, οι οποίοι μάλιστα έφτασαν στο σημείο να ουρήσουν πάνω του («…για αρκετή ώρα κάθε βράδυ άφηνε τα ούρα του να τρέχει πάνω στο κεφάλι μου, ώστε ακόμη και το κρεβάτι μου να βρέχεται από αυτό»), έγραψε στις διδασκαλίες του: «Αν κάποιος σε προσβάλει, μην κρατάς κακία εναντίον του· μην εκδικείσαι το κακό με κακό, αλλά, αντίθετα, να είσαι έτοιμος να τον βοηθήσεις και να προσευχηθείς γι' αυτόν, ώστε ο Κύριος να φωτίσει το μυαλό του».

Υπάρχουν πολλά παρόμοια παραδείγματα που μας είναι γνωστά από τους βίους των αγίων, αλλά ακόμη και στις μέρες μας υπάρχουν παραδείγματα συγχώρεσης για μεγάλο κακό που προκλήθηκε.

Το 2019, στο Ντάλας των ΗΠΑ, η αστυνομικός Άμπερ Γκάιγκερ σκότωσε τον γείτονά της, Τζιν Μπόθαμ . Κατά τη διάρκεια της δίκης, ο Μπραντ Μπόθαμ, αδελφός του δολοφονημένου άνδρα, είπε στην αγόρευσή του στο δικαστήριο: «Αν πραγματικά μετανιώνεις, τότε σε συγχωρώ προσωπικά», είπε και πρόσθεσε: «Δεν θα ήθελα να σε στείλω στη φυλακή, σε αγαπώ ως άνθρωπο και δεν θέλω να νιώθεις άσχημα». Μετά από αυτό, αγκαλιάστηκαν και δεν άφησαν ο ένας τον άλλον για πολλή ώρα.

Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η Κόρι Τεν Μπουμ από την Ολλανδία και άλλα μέλη της οικογένειάς της έσωσαν Εβραίους από το Ολοκαύτωμα. Γι' αυτό, οι Ναζί τους συνέλαβαν και τους έριξαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Ράβενσμπρουκ. Εκεί λιμοκτονούσαν, βασανίζονταν, ταπεινώνονταν και κρατούνταν σε απάνθρωπες συνθήκες. Η Κόρι επέζησε, αλλά η αδερφή της πέθανε, ανίκανη να αντέξει τα βασανιστήρια. Και τότε, το 1947, στο Μόναχο, η Κόρι συνάντησε κατά λάθος έναν από τους βασανιστές της. Δεν την αναγνώρισε, αλλά εκείνη τον θυμόταν τέλεια. Ομολόγησε ότι ήταν φύλακας στο στρατόπεδο συγκέντρωσης και η Κόρι, μετά από μια δύσκολη συναισθηματική πάλη, βρήκε τη δύναμη να τον συγχωρέσει και να του απλώσει το χέρι της. Αυτή η ιστορία περιγράφεται στο βιβλίο του Σάιμον Βίζενταλ "Ηλίανθος: Για τις Δυνατότητες και τα Όρια της Συγχώρεσης" . Αξίζει να την παραθέσουμε εδώ.

«Και τότε τον είδα, να ανοίγει δρόμο μέσα από το κύμα των άλλων που κατευθυνόταν προς την έξοδο. Σε μια στιγμή είδα ένα γκρι παλτό και ένα καφέ καπέλο. Την επόμενη στιγμή, μια μπλε στολή και ένα καπέλο με νεκροκεφαλή και σταυρό στο γείσο.

Μου ήρθε ξανά με ξαφνική δύναμη: το τεράστιο δωμάτιο με τα σκληρά φωτιστικά οροφής, η αξιολύπητη στοίβα από φορέματα και παπούτσια στο κέντρο του πατώματος, η ντροπή να περνάω γυμνή δίπλα από αυτόν τον άντρα. Μπορούσα να δω την εύθραυστη φιγούρα της αδερφής μου μπροστά μου, με τα πλευρά της να προεξέχουν κάτω από το δέρμα της. Αυτός ο άντρας ήταν φρουρός στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Ράβενσμπρουκ όπου μας είχαν στείλει. Τώρα ήταν μπροστά μου.

«Έχω γίνει Χριστιανός», είπε. «Ξέρω ότι ο Θεός με έχει συγχωρέσει για τα σκληρά πράγματα που έκανα εκεί, αλλά θα ήθελα να το ακούσω και από τα χείλη σου. Φρανουλέν, θα με συγχωρήσεις;»

Και στεκόμουν εκεί, εγώ, της οποίας οι αμαρτίες έπρεπε να συγχωρούνται κάθε μέρα, και δεν μπορούσα. Η Μπέτσι είχε πεθάνει σε εκείνο το μέρος - θα μπορούσε να σβήσει τον αργό, τρομερό θάνατό της από τη μνήμη μου απλώς ζητώντας συγχώρεση;

Τα λίγα δευτερόλεπτα που στάθηκε εκεί με το χέρι του τεντωμένο μου φάνηκαν σαν ώρες καθώς εγώ πάλευα με το πιο δύσκολο πράγμα που είχα αναγκαστεί να κάνω ποτέ.

Επειδή έπρεπε να το κάνω—το ήξερα. Το μήνυμα ότι ο Θεός συγχωρεί έχει μια προϋπόθεση: να συγχωρούμε όσους μας έχουν βλάψει. «Αν δεν συγχωρήσετε στους άλλους τα αμαρτήματά τους», λέει ο Ιησούς, «ούτε ο Πατέρας σας που είναι στους ουρανούς θα συγχωρήσει τα δικά σας αμαρτήματα».

Το γνώριζα αυτό όχι μόνο ως εντολή του Θεού, αλλά και ως καθημερινή εμπειρία. Από το τέλος του πολέμου είχα ένα σπίτι στην Ολλανδία για τα θύματα της ναζιστικής σκληρότητας.

Όσοι μπόρεσαν να συγχωρήσουν τους πρώην εχθρούς τους, μπόρεσαν να επιστρέψουν στον έξω κόσμο και να ξαναχτίσουν τη ζωή τους παρά τα σωματικά τους τραύματα. Όσοι κράτησαν τις κακίες τους έμειναν ανάπηροι. Ήταν τόσο απλό και τόσο τρομερό.

Κι όμως, στεκόμουν εκεί με μια ψυχρότητα να κυριεύει την καρδιά μου. Αλλά η συγχώρεση δεν είναι συναίσθημα – το ήξερα κι εγώ αυτό. Η συγχώρεση είναι μια πράξη της θέλησης, και η θέληση μπορεί να δράσει ανεξάρτητα από τη θερμοκρασία της καρδιάς.

«Ιησού, βοήθησέ με!» είπα μια προσευχή στον εαυτό μου. «Μπορώ να σηκώσω το χέρι μου. Μπορώ να το κάνω αυτό. Αλλά εσύ θα μου δώσεις μια αληθινή αίσθηση συγχώρεσης.»

Και έτσι άκαμπτα, μηχανικά, άπλωσα το χέρι μου σε αυτόν που μου έτεινε το χέρι. Και όταν το έκανα, συνέβη κάτι απίστευτο. Ήταν σαν ένα ηλεκτρικό ρεύμα, που ξεκινούσε από κάπου στον ώμο μου, να διασχίζει το χέρι μου και να φουντώνει στα ενωμένα μας χέρια. Και τότε αυτό το ρεύμα θεραπευτικής ζεστασιάς φάνηκε να πλημμυρίζει ολόκληρο το είναι μου, προκαλώντας δάκρυα στα μάτια μου.

«Σε συγχωρώ, αδερφέ!» φώναξα. «Με όλη μου την καρδιά!»

Για πολλή ώρα κρατηθήκαμε χέρι-χέρι, ο πρώην φρουρός και η πρώην κρατούμενη.. Ποτέ δεν είχα νιώσει την αγάπη του Θεού τόσο έντονα όσο τότε.»

Επίλογος: Ποια είναι η εναλλακτική λύση;

Τα λόγια της Κόρι, η οποία έζησε όλες τις φρικαλεότητες του πολέμου και ενός γερμανικού στρατοπέδου συγκέντρωσης, η οποία είδε τι συνέβαινε στους ανθρώπους γύρω της, αξίζουν απόλυτης εμπιστοσύνης. Η μαρτυρία της είναι πολύτιμη επειδή είναι ειλικρινής. Και αυτή η αλήθεια είναι τρομακτική. Καταθέτει μαρτυρία για το τι συνέβη σε ανθρώπους που βρήκαν τη δύναμη να συγχωρήσουν και τι συνέβη σε εκείνους που δεν μπόρεσαν, που πικράθηκαν και κλειδώθηκαν στην κάψουλα του μίσους και της δίψας για εκδίκηση. Ας επαναλάβουμε αυτή τη μαρτυρία:

«Όσοι μπόρεσαν να συγχωρήσουν τους πρώην εχθρούς τους, μπόρεσαν να επιστρέψουν στον έξω κόσμο και να ξαναχτίσουν τη ζωή τους παρά τα σωματικά τους τραύματα. Όσοι κράτησαν τις κακίες τους έμειναν ανάπηροι. Ήταν τόσο απλό και τόσο τρομερό.»

Ιδού μια τρομερή εναλλακτική λύση στη συγχώρεση: «Όσοι κράτησαν τις κακίες τους παρέμειναν ανάπηροι». Όσοι σήμερα κηρύττουν το μίσος, την κακία και την ασυγχωρησία καταδικάζουν εμάς (και τους ίδιους) να παραμείνουμε ανάπηροι για πάντα, έτσι ώστε να μην μπορέσουμε ποτέ να ζήσουμε μια πλήρη ζωή, να μην μπορέσουμε ποτέ να χαρούμε, να ευχαριστήσουμε τον Θεό ή να είμαστε ευτυχισμένοι.

Η ασυγχώρητη συμπεριφορά καταδικάζει τα έθνη σε συνεχή πόλεμο, ο οποίος μπορεί να διαρκέσει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, αφαιρώντας ακόμη περισσότερες ζωές, αφήνοντας ανθρώπους ανάπηρους, παιδιά ορφανά, καταστρέφοντας σπίτια και οικογένειες. Μόνο η συγχώρεση των εχθρών μας μπορεί να εδραιώσει την ειρήνη τόσο στη χώρα όσο και στην ψυχή κάθε ανθρώπου. Επομένως, ας μην ντρεπόμαστε για τα λόγια του Χριστού, αλλά ας μαρτυρούμε με θάρρος γι' αυτά όταν είναι απαραίτητο.

«Συγχωρείτε, και θα σας συγχωρηθούν…» (Λουκάς 6:37) «Εάν γὰρ συγχωρήσετε στὰς ἀνθρώπους τὰ πταίσματά τους, καὶ σᾶς συγχωρήσει καὶ ὑμᾶς ὁ Πατήρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος. ἐὰν δὲ οὐρανὸς μὴ συγχωρήσετε στὰς ἀνθρώπους τὰ πταίσματά τους, οὐδὲ ὁ Πατήρ ὑμῶν θὰ συγχωρήσει τὰ πταίσματά σας» (Ματθ. 6:14-15).