Ένωση με ένωση στην Ουκρανία: να είναι ή να μην είναι
Ο επικεφαλής του Φαναρίου συναντήθηκε στο Κίεβο με Καθολικούς και Ουνίτες. Αναλύουμε αυτήν τη συνάντηση για μια πιθανή νέα ένωση μεταξύ της OCU και της UGCC.
Τώρα, όταν έχουν περάσει αρκετές εβδομάδες από την αποχώρηση του επικεφαλής του Φαναρίου από την Ουκρανία, ήρθε η ώρα να αναλυθούν οι συνέπειες αυτής της επίσκεψης. Υπάρχει μια εύλογη υπόθεση ότι στο πλαίσιο των διαδικασιών ενοποίησης μεταξύ του Φαναρίου και του Βατικανού στην Ουκρανία, η ένωση μεταξύ της OCU και της UGCC μπορεί να «δοκιμαστεί"» τοπικά. Μετά την επίσκεψη του Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου στο Κίεβο, ήρθε η ώρα να σκεφτούμε: αυτή η επίσκεψη αύξησε την πιθανότητα ενός τέτοιου σεναρίου ή όχι;
Έτσι, στις 23 Αυγούστου 2021 ο Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος συναντήθηκε με μέλη του Πανουκρανικού Συμβουλίου Εκκλησιών και Θρησκευτικών Οργανώσεων. Το δελτίο τύπου αυτής της εκδήλωσης ανέφερε ότι η συνάντηση πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του επικεφαλής του Φαναρίου, πράγμα που σημαίνει ότι αρχικά δεν ήταν καλεσμένος σε αυτήν τη συνάντηση. Ό, τι κι αν ήταν όμως στη συνάντηση, ο Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος χάρισε στον επικεφαλής της Ουκρανικής Ελληνικής Καθολικής Εκκλησίας (UGCC) Σβθατοσλάβ Σεβτσούκ μια παναγία με τη δική του υπογραφή και δήλωσε «την κοινή επιθυμία της Ορθόδοξης και της Καθολικής Εκκλησίας να αποκαταστήσουν την ενότητα στην κοινωνία». Σε απάντηση, έλαβε από τους Ουνίτες ένα σύνολο πατριαρχικών διακρίσεων: ένα σταυρό, ένα εγκόλπιο και μια παναγία.
Ταυτόχρονα ο Σ. Σεβτσούκ απλώς κατέκλυσε σε επαίνους προς τον Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο. Είπε επίσης για την αίσθησή του ότι ο επικεφαλής του Φαναρίου ήρθε «όχι μόνο στους Ορθοδόξους, αλλά σε όλους τους Ουκρανούς, ανεξάρτητα από την εθνική, εθνοτική, θρησκευτική τους ιδιότητα». και ότι το UGCC είναι κόρη του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, και ότι το δώρο του Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου είναι αναγνώριση της επισκοπικής αξιοπρέπειας του ίδιου του Σεβτσούκ και των ιεραρχών του. «Για μένα, αυτό είναι ένα συμβολικό σημάδι ότι η μητέρα εκκλησία αντιμετωπίζει την κόρη της με προσοχή, και εμείς, ως θυγατρική εκκλησία, σεβόμαστε τη μητρική εκκλησία. Η Παναγία είναι δείγμα επισκοπικής αξιοπρέπειας. Και το να λαμβάνεις παναγία από τα χέρια του πατριάρχη είναι ένα σημάδι αναγνώρισης της επισκοπικής αξιοπρέπειας όχι μόνο για μένα, αλλά και για την επισκοπή της εκκλησίας μας», δήλωσε ο επικεφαλής της UGCC.
Αν μιλήσουμε για πιθανή ενοποίηση του Φαναρίου και του Βατικανού, τότε εκτός από την ανταλλαγή παναγιών, αξίζουν προσοχή και τα λόγια του Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου, τα οποία είπε στην ομιλία του στο Πανουκρανικό Συμβούλιο Εκκλησιών και Θρησκευτικών Οργανώσεων.
«Η συμμετοχή της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο οικουμενικό κίνημα εξαρτιόταν από την επιθυμία άλλων Εκκλησιών να γκρεμίσουν τα τείχη της δυσπιστίας και του διχασμού. Από αυτή την άποψη, μια ριζική και θετική στροφή πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της Δεύτερης Συνόδου του Βατικανού, όταν η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αποφάσισε για τη θεμελιώδη ανάγκη για προσέγγιση μεταξύ των Χριστιανών, ιδιαίτερα με την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα αυτής της απόφασης ήταν αναμφίβολα η ιστορική συνάντηση στην Ιερουσαλήμ του Πάπα Παύλου ΣΤ και του Οικουμενικού Πατριάρχη κ.κ. Αθηναγόρα τον Ιανουάριο του 1964. Τον Δεκέμβριο του 1965, πραγματοποιήθηκε μια πολύ προφητική χειρονομία και οι δύο επικεφαλής αποφάσισαν από κοινού: ως ορατό σημάδι της επιθυμίας τους να αποκαταστήσουν τη σύνδεση της Ευχαριστιακής κοινωνίας, η οποία είχε αποκοπεί για αιώνες - ταυτόχρονα άρση των αναθεμάτων του 1054 , θέτοντας τα θεμέλια για τη γέφυρα, την οποία συνεχίζουμε να σχεδιάζουμε και να χτίζουμε σε αυτόν τον αιώνα και στο μέλλον. Ο «Διάλογος της Αγάπης» μεταξύ των δύο Αδελφών των Εκκλησιών έγινε «Διάλογος της Αλήθειας» με τη δημιουργία μιας κοινής διεθνούς επιτροπής θεολογικού διαλόγου μεταξύ της Καθολικής Εκκλησίας και της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο σύνολό της το 1979».
Δεν ήταν μόνο οι Ελληνοκαθολικοί παρόντες στη συνάντηση του επικεφαλής του Φαναρίου με το AUCCRO. Υπήρχαν Εβραίοι, Αρμένιοι και Προτεστάντες, αλλά στην ομιλία του ο Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος εστιάστηκε ξεχωριστά μόνο στον διάλογο μεταξύ του Φαναρίου και του Βατικανού. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως σημάδι μιας ιδιαίτερης σχέσης. Και αυτό ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αφού με το Βατικανό αναπτύσσονται πιο δυναμικά οι οικουμενικοί δεσμοί του Φαναρίου. Ωστόσο, δεν μπορεί κανείς να μην παρατηρήσει αυτό που δεν υπήρχε στη ομιλία του Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου. Και δεν υπήρχε ούτε ένα συγκεκριμένο μήνυμα που να απευθύνεται στο μέλλον. Αναφέρθηκαν οι συναντήσεις μεταξύ του Πάπα Παύλου ΣΤ and και του Πατριάρχη Αθηναγόρα στη δεκαετία του '60 του περασμένου αιώνα, έγινε αναφορά στην κοινή διεθνή επιτροπή θεολογικού διαλόγου το 1979. Αλλά τίποτα δεν ειπώθηκε για την τρέχουσα κατάσταση του «διαλόγου της αγάπης» μεταξύ του Φαναρίου και του Βατικανού και δεν ειπώθηκε τίποτα για μελλοντικές επαφές και προοπτικές.
Επίσης, στο πλαίσιο της επίσκεψης στο Κίεβο, δεν υπήρξε ούτε μια εκδήλωση στην οποία συμμετείχαν μόνο ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος, ο Σεργκέι (Επιφάνιος) Ντουμένκο και ο Σβιατόσλαβ Σεβτσούκ. Θα ήταν όμως τόσο εύκολο να τακτοποιηθεί και θα ταίριαζε τόσο οργανικά στο πρόγραμμα της επίσκεψης του «θεϊκού παναγιωτάτου». Για παράδειγμα, ο Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος δεν επισκέφθηκε τον καθεδρικό ναό της UGCC στο Κίεβο, δεν πραγματοποιήθηκε γενική προσευχή για την Ουκρανία ή το περιβάλλον (αγαπημένο θέμα του Πατριάρχη Βαρθολομαίου) στην Βολοντίμιρσκα Γκόρκα. Όλα αυτά θα μπορούσαν να έχουν δημιουργήσει μια σοβαρή πρόοδο στην πορεία του διαλόγου Φανάρι-Βατικανό, αλλά δεν έγιναν.
Για να καταλάβει κανείς γιατί συνέβη έτσι, είναι απαραίτητο να εξετάσει την κατάσταση που αναπτύσσεται σήμερα γύρω από το Φανάρι και μέσα στο Βατικανό.
Φανάρι και το έργο «OCU»
Το Φανάρι τοποθετείται ως το κύριο πατριαρχείο του Ορθοδόξου Κόσμου που είναι προικισμένο με ειδικές εξουσίες και παίρνει μόνο τις σωστές αποφάσεις. Η κανονικότητα αυτών των αποφάσεων δεν καθορίζεται από τη συμμόρφωσή τους με τους κανόνες της Εκκλησίας, αλλά από το πώς αξιολογούνται από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Από τη σκοπιά αυτής της θέσης, το Φανάρι ξεκίνησε το έργο της «Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας». Δεν είναι τόσο δύσκολο να υπολογίσουμε σε τι υπολόγιζαν οι ιδεολόγοι της δημιουργίας της OCU.
Στα τέλη του 2018 οι προπαγανδιστές της OCU μιλούσαν για δέκα (και μερικοί και για περισσότερους) επισκόπους της UOC, οι οποίοι φέρονται να υπέγραψαν έκκληση στο Φανάρι ζητώντας αυτοκεφαλία. Η πίεση που ασκείται στους επισκόπους από τις δομές εξουσίας του κράτους υποδηλώνει ότι ο Ποροσένκο ανέλαβε να διασφαλίσει τη συμμετοχή στο έργο OCU, αν όχι της πλειοψηφίας, τουλάχιστον ενός σημαντικού αριθμού ιεραρχών της UOC. Εάν αυτό μπορούσε να γίνει, τότε το λεγόμενο συμβούλιο ενοποίησης της 15ης Δεκεμβρίου 2018 θα μπορούσε πράγματι να είχε κηρυχθεί ενοποιητικό και να δηλώσει ότι χάρη στις σοφές αποφάσεις του Πατριάρχη Βαρθολομαίου ήταν δυνατό να ξεπεραστεί το ουκρανικό εκκλησιαστικό σχίσμα και να αποκατασταθεί η ενότητα της Ορθοδοξίας στην χώρα μας.
Μετα έπρεπε να ακολουθήσει η αναγνώριση της OCU από την πλειοψηφία των Τοπικών Εκκλησιών. Με τη σειρά της, μια τέτοια αναγνώριση θα έπρεπε να είχε ωθήσει τους επισκόπους UOC που αρνήθηκαν να προσέλθουν στο «συμβούλιο ενοποίησης» για να ενταχθούν ωστόσο στην OCU. Έτσι, στην Ουκρανία θα υπήρχε μια μεγάλη OCU και μια ομάδα πεισματικών επισκόπων της «καταργημένης» UOC με το μικρό της ποίμνιο. Θα μπορούσαν εύκολα να κηρυχθούν ηλίθιοι απόκληροι.
Αλλά, όπως είναι γνωστό, όλα έγιναν ακριβώς το αντίθετο.
- Μόνο ένας κυβερνήτης επίσκοπος μετακόμισε στο σχίσμα από την UOC μαζι με μόνο περίπου 20 ιερείς από σχεδόν 300.
- οι σχισματικοί κατάφεραν να καταλάβουν περίπου 140 εκκλησίες, αλλά όλες οι κοινότητες παρέμειναν στην UOC και οι περισσότερες από αυτές έχουν ήδη ανοικοδομήσει νέες εκκλησίες.
- ο «επίτιμος πατριάρχης» Φιλάρετ Ντενισένκο έφυγε από την OCU και η ίδια αυτή η οργάνωση κλονίζεται από περιουσιακά, ομοφυλοφιλικά και άλλα σκάνδαλα.
- μετά από δυόμισι χρόνια σκληρής διπλωματικής μεταχείρισης την OCU αναγνώρισαν, εκτός από το Φανάρι, μόνο τρεις Τοπικές Εκκλησίες, και καθεμία από αυτές συνοδεύτηκε από σκάνδαλα και διχασμούς μεταξύ της επισκοπής.
Το έργο OCU απέτυχε σαφώς και ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έλαβε, αντί του αναμενόμενου θριάμβου, την προοπτική να φέρει την κανονική ευθύνη για μια προσπάθεια να επιβληθεί η αίρεση του παπισμού στην Ορθοδοξία και για παράνομη παρέμβαση στις ουκρανικές εκκλησιαστικές υποθέσεις.
Κατάσταση RCC
Το Βατικανό δεν περνά τώρα τις καλύτερες του στιγμές. Ο πιο εύγλωττος δείκτης της δυσμενούς κατάστασης στο Βατικανό ήταν η ανοιχτή συζήτηση για την πιθανή παραίτηση του Πάπα Φραγκίσκου, που φέρεται να οφείλεται σε λόγους υγείας. Τον Φεβρουάριο του 2021, ο αναλυτής του Βατικανού Φρεντερίκ Μουνιέ δημοσίευσε το βιβλίο με τίτλο «Ο Πάπας που ήθελε να αλλάξει την Εκκλησία», στο οποίο περιέγραψε το ποντίφικα του, Πάπα Φραγκίσκου. Συνοπτικά, ο Μούνιερ κατέληξε: «Ίσως ο Φραγκίσκος έχει ήδη περάσει όλη τη διαδρομή. <…> Δεν θα εκπλαγώ αν ο Πάπας παραιτηθεί το 2021». Διάσημοι ειδικοί για το Βατικάνο Antonio Socchi, Aldo Maria Valli και Marco Tozatti μιλούν για μια τέτοια δυνατότητα σε δημοσιεύσεις για διάφορες εκδόσεις. Η εφημερίδα Libero Quotidiano, επικαλούμενη ανώνυμες πηγές στο Βατικανό, ανέφερε ότι το επόμενο κονκλάβιο, που θα επιλέξει τον επόμενο πάπα, θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί στο άμεσο μέλλον. Τα προβλήματα υγείας αναφέρονται ως ο κύριος λόγος πιθανής παραίτησης. Ο λόγος για επικείμενη παραίτηση εξαπλώθηκε τόσο πολύ που ο ίδιος ο πάπας Φραγκίσκος αναγκάστηκε να το διαψεύσει. Σε συνέντευξή του στο ισπανικό ραδιόφωνο COPE, δήλωσε: «Δεν μου έχει μπει ποτέ αυτό στο μυαλό ... Δεν ξέρω από πού πήραν την ιδέα ότι ετοιμαζόμουν να παραιτηθώ». Ωστόσο, το 2015 ο Πάπας Φραγκίσκος έλεγε ότι το παράδειγμα της παραίτησης του Πάπα Βενέδικτου δεν πρέπει να θεωρείται εξαίρεση και ότι η δική του θητεία στην ηγεσία του Βατικανού μπορεί να είναι σύντομη. «Έχω την αίσθηση ότι το ποντιφικάτο μου θα είναι σύντομο: τέσσερα έως πέντε χρόνια. Δεν μπορώ να πω με σιγουριά, αλλά μου φαίνεται ότι ο Κύριος δεν με έβαλε σε αυτό το μέρος για πάντα», είπε τότε ο Πάπας Φραγκίσκος.
Ωστόσο, η κατάσταση της υγείας μπορεί να είναι μόνο πρόσχημα και όχι ο πραγματικός λόγος πιθανής παραίτησης. Ο λόγος μπορεί να είναι ο πρόσφατος εντεινόμενος αγώνας μεταξύ συμβατικών μοντερνιστών και συμβατικών συντηρητικών στο Βατικανό. Αυτός ο αγώνας είναι τόσο ασυμβίβαστος που ορισμένοι αναλυτές μιλούν ήδη για διάσπαση στην ίδια την Καθολική Εκκλησία. Και ο υπό όρους ηγέτης αυτού του σχίσματος ονομάζεται Καθολική Εκκλησία της Γερμανίας, ο κλήρος της οποίας, με ορισμένες εξαιρέσεις, υποστηρίζει την εισαγωγή καινοτομιών όπως η αναγνώριση των ΛΟΑΤ ατόμων, ο γάμος μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου, η ιερωσύνη των γυναικών, το δικαίωμα στην άμβλωση και η ευθανασία.
Ο Aldo Maria αναφέρεται στον καρδινάλιο Walter Brandmüller σχετικά με αυτό το θέμα, ο οποίος δήλωσε: «Δεν υπάρχει ακόμη διάσπαση, γιατί κανείς δεν το έχει ανακοινώσει ακόμη επίσημα, αλλά έχει ήδη συμβεί στον πυρήνα, σε πράξεις». Πράγματι, αυτό φαίνεται να συμβαίνει, αφού αφενός έχουμε τον Γερμανό καρδινάλιο Ράινχαρντ Μαρξ, ο οποίος δήλωσε δημόσια: «Ομοφυλόφιλοι όλου του κόσμου, σας ευλογώ». Και από την άλλη - οι συντηρητικοί του Βατικανού, που πέτυχαν την υιοθέτηση του δόγματος της πίστης από την Εκκλησία, σύμφωνα με την οποία «είναι απαράδεκτο να δίνει κανείς ευλογίες σε ενώσεις ομοφυλοφίλων, αφού ο γάμος είναι μια αδιάσπαστη ένωση ενός άνδρα και μια γυναίκα, που ολοκληρώνεται με τη γέννηση μιας νέας ζωής». Αυτός ο ορισμός επικρίθηκε έντονα από τους καθολικούς επισκόπους Γερμανίας και Αυστρίας. Υπήρχαν ακόμη δηλώσεις ότι αυτός ο ορισμός δεν θα εφαρμοστεί.
Τον Μάιο του 2021 ο καρδινάλιος Ράινχαρντ Μαρκς υπέβαλε επιστολή παραίτησης στον πάπα Φραγκίσκο λόγω πολυάριθμων περιστατικών σεξουαλικής επίθεσης από κληρικούς. «Θέλω να είμαι ξεκάθαρος: Είμαι πρόθυμος να αναλάβω προσωπική ευθύνη όχι μόνο για τα δικά μου λάθη, αλλά και για την εκκλησία ως θεσμό που βοήθησα να διαμορφωθεί εδώ και δεκαετίες», έγραψε ο Καρδινάλιος Μαρξ. Πράγματι, μόνο στην Επισκοπή της Κολωνίας, μια επίσημη έρευνα εντόπισε 314 θύματα και 202 βιαστές τις τελευταίες δεκαετίες. Αλλά ένα σεξουαλικό σκάνδαλο δεν μπορεί παρά να αποτελεί πρόσχημα. Ο Καρδινάλιος Μαρξ υπέβαλε αίτηση για την παραίτησή του λίγο μετά τον ορισμό του Συλλόγου για το Δόγμα της Πίστης, που προαναφέρθηκε, απαγορεύοντας την ευλογία του γάμου ομοφυλοφίλων. Έτσι, ο Καρδινάλιος Μαρξ έδωσε στον Πάπα Φραγκίσκο μια επιλογή: ποιον υποστηρίζει: τους Γερμανούς μοντερνιστές ή τους συντηρητικούς του Βατικανού; Ο Πάπας Φραγκίσκος δεν δέχθηκε την παραίτηση του Καρδινάλιου Μαρξ. Ωστόσο, ο Πάπας δεν μπορεί επίσης να πάει εναντίον της Εκκλησίας για το Δόγμα της Πίστης. Σε αυτήν την αδιέξοδη κατάσταση, το πιο αποδεκτό για τον Πάπα Φραγκίσκο μπορεί να είναι η παραίτηση, ή τουλάχιστον η αποχώρηση από την ενεργό ηγεσία της Καθολικής Εκκλησίας. Επιπλέον, μπορείτε να προσθέσετε οικονομικά σκάνδαλα στο Βατικανό, για παράδειγμα, υπόθεση υπεξαίρεσης άνω των 300 εκατομμυρίων ευρώ σε σχέση με την πώληση και αγορά του πρώην κτιρίου του πολυκαταστήματος Harrods στο κέντρο του Λονδίνου και πολλά άλλα, κατηγορίες του Φραγκίσκου για ειδωλολατρία λόγω της συγκλονιστικής λατρείας του ειδώλου «Pachamama» στο Βατικανό και ούτω καθεξής.
Τι έπεται;
Έτσι, τόσο στο Βατικανό όσο και στο Φανάρι, αναδύεται τώρα μια κατάσταση που δεν ευνοεί τέτοια βασικά βήματα όπως η «αποκατάσταση» της Ευχαριστιακής κοινωνίας ή οποιαδήποτε άλλη μορφή ενοποίησης. Το Βατικανό γνωρίζει καλά ότι είναι άλλο πράγμα να ενώνεται με ολόκληρο τον Ορθόδοξο Κόσμο και άλλο είναι να ενώνεται με το Φανάρι, το οποίο αντιπροσωπεύει μόνο τον εαυτό του. Η δεύτερη επιλογή είναι πολύ μικρή για το Βατικανό. Και η προώθηση αυτής της επιλογής τώρα, όταν το Φανάρι βρίσκεται σε αντιπαράθεση με τις Τοπικές Εκκλησίες (που εκπροσωπούν τη συντριπτική πλειοψηφία των Ορθοδόξων πιστών στον κόσμο), σημαίνει ότι η πιθανότητα οποιασδήποτε σοβαρής οικουμενικής επαφής με αυτές τις Τοπικές Εκκλησίες θα είναι κλειστή για το Βατικανό για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Επιπλέον, η επιτάχυνση της ενοποίησης με το Φανάρι θα σημάνει έναν άλλο παράγοντα διαίρεσης για το ουσιαστικά διχασμένο Βατικανό.
Από την άλλη πλευρά, τόσο το Φανάρι όσο και το Βατικανό έχουν ήδη ορίσει την 1700η επέτειο της Πρώτης Οικουμενικής Συνόδου, την οποία οι Χριστιανοί θα γιορτάσουν σε 4 χρόνια, ως ημερομηνία σοβαρής προόδου στην ενοποίηση των δύο χριστιανικών ομολογιών. Με άλλα λόγια, εάν το Φανάρι και το Βατικανό παρ 'όλα αυτά αποφασίσουν να ενωθούν μέχρι αυτή την ημερομηνία, τότε πρέπει να σπεύσουν, αφού υπάρχει πολύ λίγος καιρός. Τα επόμενα χρόνια υπόσχονται να είναι πολύ ενδιαφέροντα από αυτή την άποψη, πολύ σύντομα θα γίνουν σαφείς οι πραγματικές προθέσεις τόσο της Ρώμης όσο και της Κωνσταντινούπολης. Μέχρι στιγμής, η επίσκεψη του Πατριάρχη Βαρθολομαίου έδειξε ότι είναι αδύνατο να ισχυριστεί με βεβαιότητα ότι η OCU και η UGCC θα ενωθούν σε κάποια μορφή στο εγγύς μέλλον, αν και μια τέτοια επιλογή δεν μπορεί να αποκλειστεί εντελώς. Αντιθέτως, μπορεί κανείς να υποθέσει κάποιο είδος συνεργασίας μεταξύ αυτών των θρησκευτικών οργανώσεων, για παράδειγμα, στον τομέα της εκπαίδευσης, της ιερωσύνης και άλλων.
Ωστόσο, ένα πράγμα μπορεί να επισημανθεί ήδη τώρα: αν δεν ήταν η σταθερότητα της UOC, της επισκοπής του κλήρου και των πιστών, θα είχαμε ήδη δει τον αχαλίνωτο οικουμενισμό στην Ουκρανία. Αλλά αυτό δεν είναι λόγος για διαβεβαίωση, αλλά αντίθετα - ένα κίνητρο για να παραμείνει σταθερά πιστός στην Ορθοδοξία σε μελλοντικούς πειρασμούς, από τους οποίους, προφανώς, θα υπάρχουν πολλοί περισσότεροι.
