«Φως Ιλαρόν»: γιατί αυτός είναι ο κύριος ύμνος του Εσπερινού?

Στο προηγούμενο άρθρο μιλήσαμε για τα αρχικά άσματα του εσπερινού – την ευχαριστία για την ημέρα που πέρασε και την δοξολογία του Δημιουργού. Αλλά ο εσπερινός – δεν είναι μόνο το τέλος της ημέρας, αλλά και η προσδοκία του Ανεσπέρου Φωτός, η προγεύση και η επιθυμία της συνάντησης με τον Θεό. Σε αυτόν η προσδοκία του Σωτήρα στην Παλαιά Διαθήκη συνδέεται με την εκπλήρωση της Καινής Διαθήκης, και αυτή η ενότητα αποκαλύπτεται στα επόμενα μέρη της ακολουθίας – για τα οποία θα μιλήσουμε σήμερα.

«Κύριε εκέκραξα»: Ενότητα των δύο Διαθηκών

Μετά την Ειρηνική εκτενής, το Τυπικό προβλέπει την ανάγνωση του Ψαλτηρίου κατά καθίσματα. Στον εσπερινό προβλέπεται ένα κάθισμα, στον όρθρο – δύο ή τρία, έτσι ώστε σε μια εβδομάδα να διαβάζεται ολόκληρο το Ψαλτήρι. Στη Μεγάλη Σαρακοστή – δύο φορές, καθώς προστίθενται καθίσματα και στις ακολουθίες των ωρών.

Στην ενοριακή πρακτική η πλήρης ανάγνωση των καθισμάτων είναι σπάνια.

Σε αυτή την περίπτωση, είναι λογικό να οργανώσουμε τις αναγνώσεις κατά τη δική μας σειρά, ώστε το Ψαλτήρι να διαβάζεται ολόκληρο, έστω και αν δεν είναι σε μια εβδομάδα, αλλά σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

Ακόμα και αν ο κανόνας για τα καθίσματα στον εσπερινό δεν τηρείται, οι ψαλμοί (140, 141, 129, 116) ακούγονται με ψαλμωδία στο «Κύριε εκέκραξα». Στους τελευταίους στίχους των ψαλμών προστίθενται νεοδιαθηκικά εκκλησιαστικά άσματα – στιχηρά, αφιερωμένα στη γιορτή (ή στη μνήμη του αγίου) της ημέρας. Αυτή η εναλλαγή θυμίζει την ενότητα των Διαθηκών: η Παλαιά ανταποκρίνεται στη Νέα, και η Νέα αποκαλύπτει και εκπληρώνει τα υποσχεθέντα στην Παλαιά.

«Φως Ιλαρόν»: Ύμνος «Χαρούμενο Φως»

Στο τέλος των στιχηρών ψάλλεται ο αρχαίος ύμνος «Φως Ιλαρόν». Αυτό το κείμενο μπορεί να χαρακτηριστεί ως το κύριο άσμα του εσπερινού, το οποίο δεν ακυρώνεται ούτε το Πάσχα, διότι το κείμενό του καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τον χαρακτήρα της ίδιας της εσπερινής ακολουθίας.

Σε αυτό η Εκκλησία απευθύνεται στον Χριστό ως το Ήρεμο Φως (ελλ. Φῶς ἱλαρόν – κυριολεκτικά «Χαρούμενο φως») της δόξας του αθάνατου Ουράνιου Πατέρα, στον Οποίο, ερχόμενοι στο ηλιοβασίλεμα και βλέποντας το εσπερινό φως, υμνούμε τον Θεό – Πατέρα, Υιό και Άγιο Πνεύμα.

Αυτό το στοχαστικό άσμα ανάγεται στην αρχαία παλαιοδιαθηκική τελετή της ανάφλεξης των λυχναριών, που τελείται στη σκηνή κατά τη βραδινή θυσία (Λευ. 24:1-4).

Ιστορία του «Λυχναριού» ευχαριστίας

Την παράδοση αυτή υιοθέτησαν και οι χριστιανοί, γεμίζοντάς την με νέο νόημα. Το φως του εσπερινού λυχναριού έγινε μαρτυρία για το Φως του κόσμου (Ιω. 8:12) και υπενθύμιση για Εκείνον, που είναι «το αληθινό Φως, που φωτίζει κάθε άνθρωπο που έρχεται στον κόσμο» (Ιω. 1:9). Το αναμμένο λυχνάρι ήταν σημάδι της παρουσίας του Χριστού (Ματθ. 18:20).

Από τα κείμενα των πατέρων της πρώιμης Εκκλησίας βλέπουμε ότι η συνήθεια της εσπερινής λυχναριού ευχαριστίας ήταν βαθιά ριζωμένη στη ζωή των πρώτων χριστιανών.

Την τελούσαν όχι μόνο στις κοινές συγκεντρώσεις, αλλά και στα σπίτια. Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης περιγράφει πώς η αδελφή του Μακρίνα, βλέποντας το αναμμένο εσπερινό φως, προσπάθησε να εκφράσει ευχαριστία και με αυτά τα λόγια ειρηνικά αναχώρησε προς τον Κύριο.

Ο άγιος Βασίλειος ο Μέγας έγραψε για την διαμορφωμένη λειτουργική τελετή με την πανηγυρική εισαγωγή του λυχναριού ως αρχαία: «Οι πατέρες μας θεώρησαν καλό να μην λαμβάνουν τη χάρη του εσπερινού φωτός στη σιωπή, αλλά με την εμφάνισή του αμέσως να ευχαριστούν… τον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα». Με αυτή τη συνήθεια συνδέεται και η εκφώνηση «Το Φως του Χριστού φωτίζει όλους» στη Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων.

Η Εκκλησία διατηρεί προσεκτικά αυτή την παράδοση. Ο εσπερινός εξακολουθεί να ονομάζεται «λυχνάριος». Αυτή η τελετή είναι επίσης κατάλληλη και κατά την τέλεση του εσπερινού στο σπίτι – μπορεί να ανάβεται η κανδήλα κατά την ανάγνωση του «Φως Ιλαρόν», ενσωματώνοντας σε αυτή τη στιγμή όλο το πνευματικό νόημα.

Παροιμίες: Ανάγνωση της Αγίας Γραφής

Ακολουθεί φυσική μετάβαση στην ανάγνωση των παλαιοδιαθηκικών Γραφών και ψαλμών. Γι' αυτό μετά την ψαλμωδία του «Φως Ιλαρόν» ακούγεται ο εσπερινός προκείμενος – επιλεγμένοι ψαλμικοί στίχοι, που χρησιμεύουν ως πρόλογος στην ανάγνωση.

Στις γιορτές και τις ημέρες μνήμης των αγίων διαβάζονται παροιμίες — ειδικά επιλεγμένα αποσπάσματα από την Παλαιά ή την Καινή Διαθήκη.

Σε αυτά αποκαλύπτονται προφητικά τα κύρια θέματα του εορταζόμενου γεγονότος. Για παράδειγμα, στα Χριστούγεννα διαβάζονται προφητείες για τη γέννηση από την Παρθένο.