Εκκλησία και κράτος: μαθήματα ιστορίας για τη σύγχρονη εποχή
Από τις μεταρρυθμίσεις του Πέτρου μέχρι την επανάσταση του 1917: πώς η κρατική εξάρτηση επηρέασε τη Ρωσική Εκκλησία και ποια συμπεράσματα πρέπει να βγάλει από αυτό η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Πολλοί σήμερα αναρωτιούνται: πώς ήταν δυνατόν να συμβεί, ώστε ο πιστός ορθόδοξος λαός, ο «λαός-θεοφόρος», όπως τον αποκαλούσε ο Ντοστογιέφσκι, ξαφνικά, μετά την επανάσταση του 1917, να εξεγερθεί εναντίον της Εκκλησίας του; Πώς ήταν δυνατόν να συμβεί, ώστε ο λαός, που πήγαινε στο θάνατο «για την πίστη, τον τσάρο και την Πατρίδα», ξαφνικά να καταστρέψει την πίστη, να σκοτώσει τον τσάρο και να καταστρέψει αυτή την ίδια την Πατρίδα;
Πράγματι, αυτό που συνέβη μετά το 1917 δεν εντάσσεται στα πλαίσια της ανθρώπινης λογικής. Έκλεισαν ή σβήστηκαν από το πρόσωπο της γης δεκάδες χιλιάδες ναοί, χιλιάδες μοναστήρια και σκήτες, εκτελέστηκαν εκατοντάδες χιλιάδες πιστοί, χιλιάδες ιερείς και εκατοντάδες αρχιερείς, εκατομμύρια θάφτηκαν ζωντανοί πίσω από τα συρματοπλέγματα του ΓΚΟΥΛΑΓΚ. Πώς συνέβη αυτό; Και το πιο σημαντικό – γιατί;
Για να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση (που έχει σημασία και για τις μέρες μας) – ας στραφούμε στην ιστορία.
Όταν η Εκκλησία παύει να είναι το Σώμα του Χριστού
Ήδη από την εποχή του Πέτρου Α' η θρησκευτική ζωή της Ρωσικής Εκκλησίας υποβαλλόταν σε τεράστια και αδυσώπητη κριτική. Από τη μία πλευρά, η Εκκλησία κρινόταν για την υπερβολική προσοχή στις εξωτερικές μορφές της λατρείας, και από την άλλη – ήταν υπό τεράστια επιρροή του κράτους. Ένας άνθρωπος που γνώριζε τις εκκλησιαστικές πραγματικότητες εκείνης της εποχής και που δύσκολα μπορεί να κατηγορηθεί για έλλειψη πατριωτισμού, ο σλαβόφιλος Ιβάν Αξάκοφ έγραφε: «Έτσι η Εκκλησία, από την πλευρά της διοίκησής της, παρουσιάζεται τώρα σε εμάς ως μια τεράστια γραμματεία, που εφαρμόζει, – με την αναπόφευκτη, δυστυχώς, γραμματειακή επίσημη ψευτιά, – τις τάξεις της γερμανικής γραμματείας στη σωτηρία του ποιμνίου του Χριστού... Φαινομενικά, στην Εκκλησία δόθηκε μόνο η σωστή διαρρύθμιση, – εισάγοντας, τελικά, την απαραίτητη τάξη...
Αλλά συνέβη μόνο μια μικροπράγμα: έφυγε η ψυχή; αντικαταστάθηκε το ιδανικό, δηλαδή στη θέση του ιδανικού της Εκκλησίας βρέθηκε το κρατικό ιδανικό και η εσωτερική αλήθεια αντικαταστάθηκε από την τυπική, εξωτερική αλήθεια; εισήχθη άλλο μέτρο, αντί του προηγούμενου, πνευματικού και ηθικού; όλα άρχισαν να ζυγίζονται και να μετρώνται με το βάρος και το μέτρο του κυβερνητικού, σφραγισμένου... Το θέμα είναι ότι μαζί με το κρατικό στοιχείο και η κρατική κοσμοθεωρία, σαν λεπτός αέρας, σχεδόν ανεπαίσθητα διείσδυσε στο νου και την ψυχή σχεδόν όλης, με λίγες εξαιρέσεις, της εκκλησιαστικής μας κοινότητας και περιόρισε την κατανόηση σε τέτοιο βαθμό, που το ζωντανό νόημα της πραγματικής κλήσης της Εκκλησίας γίνεται τώρα δύσκολα προσβάσιμο σε αυτήν... Πουθενά δεν φοβούνται τόσο την αλήθεια, όσο στη διοίκηση της εκκλησίας μας, πουθενά δεν συναντάς τέτοια υποταγή, όσο στην ιεραρχία μας, πουθενά το πνεύμα του φαρισαϊσμού δεν είναι τόσο ισχυρό, όσο μεταξύ αυτών που πρώτοι θα έπρεπε να μισούν το ψέμα».
Εκκλησία και εξουσία: βλάβη ή όφελος;
Και πράγματι, είναι δύσκολο να διαφωνήσει κανείς με το γεγονός ότι η Εκκλησία εκείνη την εποχή υποτάχθηκε στη βούληση του αυτοκράτορα. Για παράδειγμα, το διάταγμα του Πέτρου Α' από τις 22 Απριλίου 1722 απαιτούσε κάθε ιερέας (επίσκοπος – συμπεριλαμβανομένου), αναλαμβάνοντας πνευματική θέση, να ορκίζεται «να είναι πιστός, καλός και υπάκουος δούλος και υπήκοος του αυτοκράτορα και των νόμιμων κληρονόμων του», να υπερασπίζεται τα προνόμια και την αξιοπρέπεια της αυτοκρατορικής εξουσίας, «μη φειδόμενος, αν χρειαστεί, και της ζωής του», να αναφέρει κάθε ζημία, βλάβη και απώλεια στα συμφέροντα του αυτοκράτορα, «για τις αποκαλύψεις στην εξομολόγηση κλοπής, προδοσίας και εξέγερσης κατά του κράτους ή άλλης κακής πρόθεσης κατά της τιμής και της υγείας του κράτους και της οικογένειας της Αυτού Μεγαλειότητας».
Με άλλα λόγια, η κοσμική εξουσία απαιτούσε από τον ορθόδοξο ιερέα να παραβιάσει τον βασικό κανονικό κανόνα – τη διατήρηση του μυστικού της εξομολόγησης. Στην πραγματικότητα, η Εκκλησία ήταν απλώς «υπουργείο πνευματικής εξομολόγησης», με τεράστια επιρροή από ένα άτομο που διοριζόταν από τον αυτοκράτορα – τον γενικό εισαγγελέα της Ιεράς Συνόδου. Ως αποτέλεσμα
Η Εκκλησία στη Ρωσία αντιλαμβανόταν ως προσάρτημα της εξουσίας. Και αν είναι έτσι, τότε το μίσος προς το κράτος αφορούσε αναμφίβολα και την Εκκλησία. Επιπλέον, αυτό το μίσος προαισθανόταν πολύ πριν το 1917.
Έτσι, ο πρίγκιπας Ιβάν Γκαγκάριν, που ασπάστηκε τον καθολικισμό, έγραφε: «Η Ρωσική Εκκλησία χρειάζεται ανεξαρτησία; η ίδια το αισθάνεται».
Ταυτόχρονα, κατανοώντας ότι η Εκκλησία στη Ρωσία συνδέεται άμεσα με την αυτοκρατορία, ο Γκαγκάριν ήταν βέβαιος ότι το χτύπημα στον τσάρο θα επηρεάσει και την Εκκλησία. Πόσο μάλλον που στα σπλάχνα της αυτοκρατορίας υπήρχε το σχίσμα των παλαιοπίστων, το οποίο για τον Γκαγκάριν ήταν μια ακόμη πηγή δυσαρέσκειας προς την αυτοκρατορική εξουσία του αυτοκράτορα. Πίστευε ότι τη Ρωσία θα σώσει μόνο ο καθολικισμός. Γιατί; Επειδή, στα μάτια του Γκαγκάριν, καθώς και πολλών Ρώσων διανοουμένων, ο καθολικισμός διέθετε την ελευθερία που δεν υπήρχε στη Ρωσική Εκκλησία. Γι' αυτό έγραψε: «Ας επαναλάβουμε, ένα από τα δύο πράγματα: είτε Καθολικισμός είτε επανάσταση. Η Ρωσική Εκκλησία είναι ανίσχυρη, η τσαρική εξουσία μπορεί μόνο να καθυστερήσει την έκρηξη, ο συνδυασμός των σχισμάτων με την επαναστατική αρχή γίνεται όλο και πιο αναπόφευκτος. Δεν έχει νόημα να καθυστερούμε, και όσο κι αν ψάχνω για έναν άλλο τρόπο για να αποτρέψω την απειλή, εκτός από τον λαϊκό, ρωσικό καθολικό κλήρο, δεν βλέπω».
Δηλαδή, ο Γκαγκάριν κατάλαβε ότι η Ρωσική Εκκλησία, η οποία ήταν στενά συνδεδεμένη με το κράτος, δεν είχε τη δύναμη να αντιμετωπίσει εκείνα τα επαναστατικά ρεύματα που ωρίμαζαν μεταξύ των Παλαιών Πιστών, επιπλέον, τα οποία άρχισαν να εμφανίζονται μεταξύ του απλού ρωσικού κλήρου.
Εκκλησία και Επανάσταση
Ακολουθεί μια σύντομη λίστα με διάσημους επαναστάτες που προέρχονταν από κληρικές οικογένειες:
- Ο Νικολάι Γκαβρίλοβιτς Τσερνισέφσκι (1828–1889), διάσημος θεωρητικός της Ρωσικής Επανάστασης, ήταν γιος ιερέα της επισκοπής του Σαράτοφ. Σπούδασε σε θεολογική σχολή και σεμινάριο.
- Ο Σεργκέι Γεννάντιεβιτς Νετσάγιεφ (1847–1882), ο οργανωτής της παράνομης «Λαϊκής Αντίποινας», του οποίου η μορφή έγινε σύμβολο ενός φανατικού επαναστάτη, ήταν γιος ενός διακόνου από την επαρχία Νίζνι Νόβγκοροντ και σπούδασε στο σεμινάριο.
- Νικολάι Ιβάνοβιτς Κιμπάλτσιτς (1853–1881), μέλος της Λαϊκής Θέλησης (τρομοκρατική οργάνωση), επικεφαλής σχεδιαστής της βόμβας που σκότωσε τον Αλέξανδρο Β΄, γιος ιερέα της επισκοπής Τσερνίγκοφ·
- Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς Νοβομίρσκι (Τιχομίροφ) (1850–1884), ακτιβιστής της Λαϊκής Θέλησης, γιος ιερέα.
- Αλεξάντερ Ντμιτρίβιτς Μιχαήλοφ (1855–1884), ένας από τους ηγέτες του Λαϊκού Κινήματος, επικεφαλής της Εκτελεστικής Επιτροπής του, γιος ενός αγροτικού ιερέα·
- Ο Βλαντιμίρ Ουλιάνοφ-Λένιν προερχόταν από τον κλήρο.
Επίσης, μην ξεχνάτε τον Στάλιν, ο οποίος παράτησε το θεολογικό σεμινάριο.
Και αυτή είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου.
Υπάρχουν εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, ονόματα παιδιών ιερέων της Ρωσικής Εκκλησίας που έγιναν επαναστάτες. Επιπλέον, πολλά από αυτά όχι μόνο συμπαθούσαν τα επαναστατικά αισθήματα, αλλά συμμετείχαν άμεσα σε τρομοκρατικές πράξεις και δολοφονίες.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Επειδή έβλεπαν την υποκρισία και τη δουλοπρέπεια που είχαν γίνει μέρος της ζωής των πατέρων τους. Επειδή καταλάβαιναν: η Εκκλησία, υπό την κυριαρχία του κράτους, είχε πάψει να είναι πνευματική μητέρα, είχε γίνει μέρος της γραφειοκρατικής μηχανής και, ως εκ τούτου, αν αυτή η μηχανή έπρεπε να καταστραφεί, έπρεπε να καταστραφούν και τα μέρη της...
Έτσι, η επανάσταση στη Ρωσία δεν είναι απλώς μια λαϊκή εξέγερση. Είναι, κατά μία έννοια, το αποτέλεσμα ενός δυστυχισμένου γάμου μεταξύ της Εκκλησίας και του κράτους. Η Εκκλησία, δεμένη χειροπόδαρα από τις αρχές, δεν μπόρεσε να γίνει η φωνή της συνείδησης. Και ως αποτέλεσμα, όχι μόνο σιώπησε όταν τα παιδιά της κατέστρεψαν την παλιά τάξη, αλλά συχνά την καλωσόρισε.
Για παράδειγμα, στις 5 Μαρτίου 1917 (δύο ημέρες μετά την παραίτηση του Νικολάου Β΄), η Ιερά Σύνοδος δήλωσε: «Η Αγία Εκκλησία του Χριστού χαιρετίζει τα γεγονότα που έλαβαν χώρα ως έλεος του Θεού προς τον λαό μας... Είθε ο Κύριος να ευλογήσει την Προσωρινή Κυβέρνηση και να της δώσει τη δύναμη να ολοκληρώσει το κατόρθωμα της υπηρεσίας του λαού».
Τελικά, αποδείχθηκε ότι οι δυνάμεις που κατέστρεψαν τον Τσάρο προσπάθησαν να καταστρέψουν και την Εκκλησία. Και υπάρχει ένας λόγος γι' αυτό: όταν η Εκκλησία γίνεται μέρος του κράτους, αρχίζει να θεωρείται ως στόχος και όχι ως το Σώμα του Χριστού.
Και τι γίνεται σήμερα;
Ναι, η τρέχουσα κατάσταση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας φαίνεται αφόρητα δύσκολη σε πολλούς από εμάς: μας απαγορεύεται να προσευχόμαστε με τον τρόπο που προσεύχονταν οι πρόγονοί μας για αιώνες. Οι εκκλησίες μας αφαιρούνται και οι αρχές κάνουν τα πάντα για να διασφαλίσουν ότι η UOC εξαφανίζεται από τον θρησκευτικό χάρτη της Ουκρανίας. Αλλά,
Αν το καλοσκεφτείτε, ίσως αυτή είναι η ευλογία του Θεού: ότι η Εκκλησία δεν πρέπει να εξαρτάται από το κράτος με κανέναν τρόπο, ότι πρέπει να έχει την εσωτερική ελευθερία που είναι απαραίτητη για την πιο αποτελεσματική εκπλήρωση της αποστολής της - το κήρυγμα του Ευαγγελίου;
Φαίνεται ότι όταν η Εκκλησία δεν διαθέτει την προστατευτική «στέγη» της κρατικής κηδεμονίας, όταν δεν υπάρχει επίσημη προστασία, αυτό αποτελεί απόδειξη της αδυναμίας και της ευαλωτότητάς της. Αλλά ίσως αυτή είναι η ουσία του δρόμου για τον οποίο μιλάει ο Χριστιανισμός: να υπηρετεί τους ανθρώπους, όχι να ευχαριστεί τις αρχές; Και ίσως για την Εκκλησία, η ύπαρξη χωρίς κρατική εξάρτηση είναι ένα επώδυνο αλλά ευλογημένο μονοπάτι.
