Εκκλησία και κράτος: μαθήματα ιστορίας για τη σύγχρονη εποχή
Από τις μεταρρυθμίσεις του Πέτρου έως την επανάσταση του 1917: πώς η κρατική εξάρτηση επηρέασε τη Ρωσική Εκκλησία και ποια συμπεράσματα πρέπει να βγάλει από αυτό η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Πολλοί σήμερα αναρωτιούνται: πώς ήταν δυνατόν να συμβεί, ώστε ο πιστός ορθόδοξος λαός, «λαός-θεοφόρος», όπως τον αποκαλούσε ο Ντοστογιέφσκι, ξαφνικά, μετά την επανάσταση του 1917, να επαναστατήσει εναντίον της Εκκλησίας του; Πώς ήταν δυνατόν να συμβεί, ώστε ο λαός, που πήγαινε στον θάνατο «για την πίστη, τον τσάρο και την Πατρίδα», ξαφνικά να καταστρέψει την πίστη, να σκοτώσει τον τσάρο και να καταστρέψει αυτή την ίδια την Πατρίδα;
Πράγματι, αυτό που συνέβη μετά το 1917 δεν εντάσσεται στα πλαίσια της ανθρώπινης λογικής. Έκλεισαν ή σβήστηκαν από το πρόσωπο της γης δεκάδες χιλιάδες ναοί, χιλιάδες μοναστήρια και σκήτες, εκτελέστηκαν εκατοντάδες χιλιάδες πιστοί, χιλιάδες ιερείς και εκατοντάδες αρχιερείς, εκατομμύρια θάφτηκαν ζωντανοί πίσω από τα συρματοπλέγματα του ΓΚΟΥΛΑΓΚ. Πώς συνέβη αυτό; Και το πιο σημαντικό – γιατί;
Για να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση (που έχει σημασία και για τις μέρες μας) – ας στραφούμε στην ιστορία.
Όταν η Εκκλησία παύει να είναι το Σώμα του Χριστού
Ήδη από την εποχή του Πέτρου Α' η θρησκευτική ζωή της Ρωσικής Εκκλησίας υποβαλλόταν σε τεράστια και αμείλικτη κριτική. Από τη μία πλευρά, η Εκκλησία επικρινόταν για την υπερβολική προσοχή στις εξωτερικές μορφές της λατρείας, και από την άλλη – βρισκόταν υπό τεράστια επιρροή του κράτους. Ένας άνθρωπος που γνώριζε τις εκκλησιαστικές πραγματικότητες εκείνης της εποχής, και που δύσκολα θα μπορούσε να κατηγορηθεί για έλλειψη πατριωτισμού, ο σλαβόφιλος Ιβάν Αξάκοφ έγραφε: «Έτσι, η Εκκλησία, από την πλευρά της διοίκησής της, παρουσιάζεται τώρα σε εμάς σαν μια τεράστια γραμματεία, που εφαρμόζει, – με την αναπόφευκτη, δυστυχώς, γραμματειακή επίσημη ψευτιά, – τις τάξεις του γερμανικού γραμματισμού στη σωτηρία του ποιμνίου του Χριστού... Φαίνεται ότι στην Εκκλησία δόθηκε μόνο η σωστή οργάνωση, – εισάγοντας, τελικά, την απαραίτητη τάξη...
Αλλά συνέβη μόνο μια μικροπράγμα: χάθηκε η ψυχή; αντικαταστάθηκε το ιδανικό, δηλαδή στη θέση του ιδανικού της Εκκλησίας βρέθηκε το κρατικό ιδανικό και η εσωτερική αλήθεια αντικαταστάθηκε από την τυπική, εξωτερική αλήθεια; εισήχθη άλλο μέτρο, αντί του προηγούμενου, πνευματικού και ηθικού; όλα άρχισαν να ζυγίζονται και να μετρώνται με το βάρος και το μέτρο του κυβερνητικού, σφραγισμένου... Το θέμα είναι ότι μαζί με το κρατικό στοιχείο και η κρατική κοσμοθεωρία, σαν λεπτός αέρας, σχεδόν ανεπαίσθητα διείσδυσε στο νου και την ψυχή σχεδόν όλης, με λίγες εξαιρέσεις, της εκκλησιαστικής μας κοινότητας και περιόρισε την κατανόηση σε τέτοιο βαθμό, που το ζωντανό νόημα της πραγματικής κλήσης της Εκκλησίας γίνεται πλέον δύσκολα προσβάσιμο σε αυτήν... Πουθενά δεν φοβούνται τόσο την αλήθεια, όσο στη διοίκηση της εκκλησίας μας, πουθενά δεν συναντάς τέτοια υποταγή, όσο στην ιεραρχία μας, πουθενά το πνεύμα του φαρισαϊσμού δεν είναι τόσο ισχυρό, όσο ανάμεσα σε εκείνους που πρώτοι θα έπρεπε να μισούν το ψέμα».
Εκκλησία και εξουσία: βλάβη ή όφελος;
Και πράγματι, είναι δύσκολο να διαφωνήσει κανείς με το ότι η Εκκλησία εκείνη την εποχή υποτάχθηκε στη βούληση του αυτοκράτορα. Για παράδειγμα, το διάταγμα του Πέτρου Α' της 22ας Απριλίου 1722 απαιτούσε, ώστε κάθε ιερέας (επίσκοπος — συμπεριλαμβανομένου), εισερχόμενος σε πνευματική θέση, να δίνει όρκο «να είναι πιστός, καλός και υπάκουος δούλος και υπήκοος του αυτοκράτορα και των νόμιμων διαδόχων του», να υπερασπίζεται τα προνόμια και την αξιοπρέπεια της αυτοκρατορικής εξουσίας, «μη φειδόμενος, αν χρειαστεί, και της ζωής του», να αναφέρει για κάθε ζημία, βλάβη και απώλεια στα συμφέροντα του αυτοκράτορα, «για τις αποκαλύψεις στην εξομολόγηση κλοπής, προδοσίας και εξέγερσης κατά του κράτους ή άλλης κακής πρόθεσης κατά της τιμής και της υγείας του κράτους και της οικογένειας της Αυτού Μεγαλειότητας».
Με άλλα λόγια, η κοσμική εξουσία απαιτούσε από τον ορθόδοξο ιερέα να παραβιάσει τον βασικό κανονικό κανόνα – τη διατήρηση του μυστικού της εξομολόγησης. Στην πραγματικότητα, η Εκκλησία ήταν απλώς «υπουργείο πνευματικής εξομολόγησης», στο οποίο ασκούσε τεράστια επιρροή ο άνθρωπος που διοριζόταν από τον αυτοκράτορα – ο γενικός εισαγγελέας της Ιεράς Συνόδου. Ως αποτέλεσμα,
Η Εκκλησία στη Ρωσία θεωρούνταν προσάρτημα της εξουσίας. Και αν είναι έτσι, τότε το μίσος προς το κράτος αφορούσε αναμφίβολα και την Εκκλησία. Και αυτό το μίσος προαισθανόταν πολύ πριν από το 1917.
Έτσι, ο πρίγκιπας Ιβάν Γκαγκάριν, που ασπάστηκε τον καθολικισμό, έγραφε: «Η Ρωσική Εκκλησία χρειάζεται ανεξαρτησία; το αισθάνεται η ίδια».
Ταυτόχρονα, κατανοώντας ότι η Εκκλησία στη Ρωσία συνδέεται άμεσα με την αυτοκρατορία, ο Γκαγκάριν ήταν βέβαιος ότι το χτύπημα στον τσάρο θα έπληττε και την Εκκλησία. Πόσο μάλλον που στα σπλάχνα της αυτοκρατορίας υπήρχε το σχίσμα των παλαιοπιστών, το οποίο για τον Γκαγκάριν ήταν μια ακόμη πηγή δυσαρέσκειας προς την αυτοκρατορική εξουσία του αυτοκράτορα. Πίστευε ότι τη Ρωσία θα τη σώσει μόνο ο καθολικισμός. Γιατί; Επειδή, στα μάτια του Γκαγκάριν, καθώς και πολλών Ρώσων διανοουμένων, ο καθολικισμός διέθετε την ελευθερία που δεν υπήρχε στη Ρωσική Εκκλησία. Γι' αυτό έγραφε: «Ας επαναλάβουμε, ένα από τα δύο: είτε καθολικισμός, είτε επανάσταση. Η Ρωσική Εκκλησία είναι ανίσχυρη, η τσαρική εξουσία μπορεί μόνο να αναβάλει την έκρηξη, η ένωση των σχισμάτων με την επαναστα
