Αυτονομία της UOC και απομάκρυνση του Μητροπολίτη Ντόνετσκ

Στις 24 Οκτωβρίου 2024 η Σύνοδος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αποφάσισε να αποδεσμεύσει τον Μητροπολίτη Ιλαρίωνα από την έδρα της επισκοπής του Ντόνετσκ και να τον αποσύρει. Η απόφαση αυτή ελήφθη μονομερώς, χωρίς συνεννόηση με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, παρά το γεγονός ότι η UOC αναγνωρίζεται ως αυτοδιοικούμενη Εκκλησία από το Πατριαρχείο Μόσχας, ως προς το πνεύμα και το γράμμα. Σε αυτό το άρθρο, θα αναφερθούμε στις κανονικές και ηθικές πτυχές αυτής της απόφασης, καθώς και στις επιπτώσεις της για την UOC και ολόκληρο τον Ορθόδοξο κόσμο.

Τι αναφέρει ο Χάρτης του Πατριάρχη Αλεξίου Β';

Το 1990 ο Πατριάρχης Αλέξιος Β' εξέδωσε έναν Τόμο, ο οποίος αναγνώριζε την UOC ως αυτόνομη και αυτοδιοικούμενη Εκκλησία εντός της ROC. Αυτό το έγγραφο ορίζει ξεκάθαρα ότι η UOC είναι εντελώς ανεξάρτητη στη διαχείριση των εσωτερικών της υποθέσεων, που σημαίνει ότι διορίζει και απολύει επισκόπους και ιδρύει ή καταργεί επισκοπές ανεξάρτητα.

Η Επαρχία του Ντόνετσκ, που βρίσκεται στην ανατολική Ουκρανία, βρισκόταν υπό την ηγεσία του Μητροπολίτη Ιλαρίωνα από το 1996. Έκανε τεράστιες συνεισφορές στην επισκοπή (για παράδειγμα, όταν ξεκίνησε τη λειτουργία του στο Ντόνετσκ, υπήρχαν δώδεκα εκκλησίες, αλλά τώρα υπάρχουν περισσότερες από εκατό).

Εν μέσω της συνεχιζόμενης σύγκρουσης στο Ντονμπάς από το 2014, ο Μητροπολίτης Ιλαρίων τηρεί σταθερά μια ειρηνευτική στάση, προσπαθώντας να απαλύνει τα δεινά του ποιμνίου του που επλήγη από τις ατελείωτες εχθροπραξίες. Για τον λόγο αυτό, θεωρείται από πολλούς στο Ντονμπάς ως ηθική και πνευματική αυθεντία.

Υπό αυτό το πρίσμα, η απόφαση της Συνόδου της ROC να τον απομακρύνει χωρίς να ακολουθήσει (έστω και τυπικά) τις συνήθεις διαδικασίες που περιγράφονται στο ίδιο το καταστατικό της ROC θεωρείται εξαιρετικά προβληματική κίνηση.

Η στάση της ROC για την αυτονομία της UOC

Σύμφωνα με το καταστατικό της ROC, η UOC αναγνωρίζεται ως αυτοδιοικούμενη εκκλησία με το δικαίωμα να διαχειρίζεται ανεξάρτητα τις εσωτερικές της υποθέσεις. Αυτό το καταστατικό ορίζει ρητά ότι θέματα όπως ο διορισμός ή η απόλυση επισκόπων εμπίπτουν στη δικαιοδοσία της ίδιας της UOC.

Η αναγνώριση του καθεστώτος αυτοδιοίκησης δεν είναι απλώς μια τυπική διαδικασία, αλλά και μια δέσμευση για σεβασμό της αυτονομίας της UOC και του δικαιώματός της να αντιμετωπίζει ανεξάρτητα ζητήματα που σχετίζονται με τις ανάγκες και τις προκλήσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας και των πιστών της.

Επιπλέον, η χορήγηση αυτόνομου καθεστώτος στην UOC συνεπάγεται σεβασμό του καταστατικού της, το οποίο δηλώνει ξεκάθαρα ότι οι αποφάσεις σχετικά με τον διορισμό ή την απομάκρυνση επισκόπων πρέπει να λαμβάνονται από τη Σύνοδο της UOC ή τη Συνέλευση των Επισκόπων της UOC.

Ωστόσο, στην περίπτωση του Μητροπολίτη Ιλαρίωνα, η Σύνοδος της ΡΩΔ έλαβε μονομερή απόφαση, η οποία:

1.    Υποδεικνύει έλλειψη σεβασμού για την UOC.

2.    Καταδεικνύει την αδυναμία της ηγεσίας της ROC να τηρήσει τις δικές της υποσχέσεις και συμφωνίες·

3.    Αποτελεί σημαντική υπέρβαση της κανονικής εξουσίας.

Κανονικές παραβάσεις στην περίπτωση του Μητροπολίτη Ιλαρίωνα

Το κανονικό δίκαιο ανέκαθεν υπογράμμιζε τη σημασία του σεβασμού των ορίων δικαιοδοσίας μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών. Αυτή η αρχή έχει σκοπό να βοηθήσει στη διατήρηση της ενότητας και του αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ των διαφόρων Ορθοδόξων δικαιοδοσιών. Αυτή ακριβώς την αρχή επικαλέστηκε το Πατριαρχείο Μόσχας το 2018 – όταν ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος εξέδωσε τον Τόμο για την OCU.

Ο Όγδοος Κανόνας της Γ' Οικουμενικής Συνόδου απαγορεύει ρητά σε οποιονδήποτε επίσκοπο να παρέμβει στη δικαιοδοσία άλλου επισκόπου, ως εξής: «τὸ δὲ αὐτὸ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων διοικήσεων, καὶ τῶν ἁπανταχοῦ ἐπαρχιῶν παραφυλαχθήσεται· ὥστε μηδένα τῶν θεοφιλεστάτων ἐπισκόπων ἐπαρχίαν ἑτέραν, οὐκ οὖσαν ἄνωθεν καὶ ἐξ ἀρχῆς ὑπὸ τὴν αὐτοῦ, ἢ γοῦν τῶν πρὸ αὐτοῦ χεῖρα καταλαμβάνειν ἀλλ’ εἰ καί τις κατέλαβε, καὶ ὑφ’ἑαυτὸν πεποίηται, βιασάμενος, ταύτην ἀποδιδόναι· ἵνα μὴ τῶν Πατέρων οἱ κανόνες παραβαίνωνται, μηδὲ ἐν ἱερουργίας προσχήματι, ἐξουσίας τύφος κοσμικῆς περεισδύηται, μηδὲ λάθωμεν τὴν ἐλευθερίαν κατὰ μικρὸν ἀπολέσαντες, ἢν ἡμῖν ἐδωρήσατο τῷ ἰδίῳ αἵματι ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός, ὁ πάντων ἀνθρώπων ἐλευθερωτής».

Ομοίως, ο Δεύτερος Κανόνας της Β' Οικουμενικής Συνόδου τονίζει την ανάγκη σεβασμού των ορίων δικαιοδοσίας, προειδοποιώντας για οποιεσδήποτε απόπειρες μιας Εκκλησίας να αναλάβει τον έλεγχο της επικράτειας μιας άλλης: «Ἀκλήτους δὲ ἐπισκόπους ὑπὲρ διοίκησιν μὴ ἐπιβαίνειν ἐπὶ χειροτονίᾳ, ἤ τισιν ἄλλαις οἰκονομίαις ἐκκλησιαστικαῖς. Φυλαττομένου δὲ τοῦ προγεγραμμένου περὶ τῶν διοικήσεων κανόνος, εὔδηλον ὡς τὰ καθ᾿ ἑκάστην ἐπαρχίαν ἡ τῆς ἐπαρχίας σύνοδος διοικήσει, κατὰ τὰ ἐν Νικαίᾳ ὡρισμένα».

Από αυτούς τους δύο κανόνες (και πολλούς άλλους), είναι προφανές ότι η Ιερά Σύνοδος της ROC δεν είχε το δικαίωμα να εισβάλει στην κανονική επικράτεια της UOC και να απομακρύνει έναν ιεράρχη από το Ντονέτσκ, ο οποίος ανήκει στην UOC.

Παρεμβαίνοντας στις εσωτερικές υποθέσεις της UOC χωρίς διαβούλευση ή συναίνεση, η ROC όχι μόνο αγνόησε το αυτόνομο καθεστώς της UOC αλλά και παραβίασε τους ίδιους τους κανόνες για τους οποίους επέκρινε το Φανάρι για παραβίαση.

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι παραβιάσεις των κανόνων απειλούν όχι μόνο την ενότητα του ορθόδοξου κόσμου αλλά και υπονομεύουν την εμπιστοσύνη των πιστών στις ενέργειες της ηγεσίας της Εκκλησίας. Το παράδειγμα του Μητροπολίτη του Ντόνετσκ δυστυχώς δείχνει ότι η ROC μπορεί να είναι διατεθειμένη να θυσιάσει κανονικές αρχές για να διεκδικήσει την επιρροή της, μια κίνηση που αναμφίβολα επηρεάζει τις σχέσεις της με άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες.

Η απομάκρυνση του Μητροπολίτη Κριμαίας Λαζάρου: Τι κοινό έχει;

Η κατάσταση στην επισκοπή του Ντόνετσκ έρχεται σε έντονη αντίθεση με την προσέγγιση της ROC προς την επισκοπή της Κριμαίας το 2022. Στην περίπτωση της Κριμαίας, η ROC τήρησε τουλάχιστον επίσημα το καθιερωμένο πρωτόκολλο αποδεχόμενος το «αίτημα» της επισκοπής της Κριμαίας να τεθεί υπό την άμεση εξουσία του Πατριάρχη Κυρίλλου.

Αυτό το αίτημα βασίστηκε σε μια απόφαση της Συνόδου της UOC, η οποία «παραχώρησε στους επισκοπικούς επισκόπους το δικαίωμα να λαμβάνουν ανεξάρτητα αποφάσεις για ορισμένα επισκοπικά θέματα» (αν και το ζήτημα της αλλαγής δικαιοδοσίας δεν εμπίπτει σχεδόν στο πεδίο εφαρμογής των επισκοπικών θεμάτων). Στη συνέχεια, η ROC επισημοποίησε αυτή τη μετάβαση αναγνωρίζοντας την επισκοπή της Κριμαίας υπό την προσωπική διοίκηση του Πατριάρχη Κυρίλλου. Έτσι, αν και με επιφυλάξεις και επισημότητα, η ROC προσπάθησε τουλάχιστον να δημιουργήσει την εντύπωση ότι τηρεί το κανονικό δίκαιο και το καταστατικό της UOC στην περίπτωση της Κριμαίας.

Στο Ντόνετσκ, ωστόσο, τα πράγματα ήταν διαφορετικά: η επισκοπή του Ντόνετσκ δεν επιδίωξε να υπαχθεί στην προσωπική διοίκηση του Πατριάρχη Κύριλλου ή της ROC γενικότερα. Δεν υποβλήθηκε τέτοιο αίτημα. Η ROC ενήργησε μονομερώς, παρεμβαίνοντας στη διοίκηση της επισκοπής χωρίς διαβούλευση με την UOC.

Όπως είναι φυσικό, η απόφαση αυτή εγείρει ερωτηματικά για τα κίνητρα της ROC, καθώς είναι προφανές ότι η απομάκρυνση του Μητροπολίτη Ιλαρίωνα δεν οφείλεται μόνο σε εκκλησιαστικές αλλά και εξωτερικές πολιτικές εκτιμήσεις. Μέχρι πρότινος, ο Μητροπολίτης Ιλαρίων εόρταζε τη μνήμη του Μακαριωτάτου Μητροπολίτη Ονούφριου, δεν εξέφραζε την επιθυμία να υπαχθεί στο ομόρρυθμο του Πατριάρχη Μόσχας και επανειλημμένα δήλωνε την πρόθεσή του να παραμείνει στην UOC. Ως εκ τούτου, απλώς απομακρύνθηκε – χωρίς καν να προσπαθήσει να δώσει στη διαδικασία αυτή όψη νομιμότητας.

Ηθικές πτυχές της απόφασης της ROC

Φυσικά, πέρα ​​από κανονικά και διαδικαστικά ζητήματα, οι ενέργειες της ROC εγείρουν και ηθικά ερωτήματα. Την ώρα της απόφασης να αποσυρθεί, ο Μητροπολίτης Ιλαρίων βρισκόταν σε θεραπεία στη Γερμανία και, σύμφωνα με πληροφορίες μας, έμαθε για την απόφαση της Συνόδου της ROC από τα ΜΜΕ.

Αυτή η μεταχείριση ενός ατόμου που πέρασε σχεδόν 30 χρόνια ως επικεφαλής της επισκοπής του Ντόνετσκ έρχεται σε αντίθεση ακόμη και με βασικούς κανόνες της κοσμικής κοινωνίας, πόσο μάλλον με τις χριστιανικές αρχές.

Αυτή η απόφαση της ROC υποδηλώνει ότι η θεσμική εξουσία υπερισχύει σε θέματα όπως η ποιμαντική φροντίδα για τα άτομα. Υπονομεύει επίσης μια αρχή που οι εκπρόσωποι της ROC έχουν κηρύξει εδώ και χρόνια: ότι η Εκκλησία είναι ανεξάρτητη από πολιτικά σύνορα, πολιτικές καταστάσεις ή την πολιτική στιγμή. Λόγω αυτών των αρχών, οι πιστοί της UOC έχουν υποφέρει για πολλά χρόνια, αντιμετωπίζουν διώξεις, ακόμη και εχθρότητα στην ουκρανική κοινωνία. Αλλά στην περίπτωση του Μητροπολίτη Ιλαρίωνα, έχει γίνει φανερό ότι για την ίδια την ROC, αυτές οι αρχές έχουν μικρή σημασία. Αυτό αναπόφευκτα θέτει υπό αμφισβήτηση τα ηθικά θεμέλια στα οποία η ROC υποστηρίζει τις θέσεις της.

Θέλουμε απλώς να υπενθυμίσουμε στην ηγεσία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ότι οι ηθικές ευθύνες υπερβαίνουν την τήρηση των διαδικασιών (οι οποίες, στην προκειμένη περίπτωση, επίσης απουσίαζαν). Η Εκκλησία δεν είναι απλώς μια διοικητική μηχανή όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται χωρίς να λαμβάνονται υπόψη μεμονωμένα άτομα. Το να ενεργείς έτσι όπως έκαναν με τον Μητροπολίτη Ιλαρίωνα σημαίνει να απορρίπτεις αρετές όπως ο σεβασμός, η φροντίδα και η συμπόνια, ειδικά προς εκείνους που βρίσκονται σε ευάλωτες καταστάσεις.

Επιπτώσεις για την Ορθόδοξη Εκκλησία και την εκκλησιαστική ενότητα

Η απόφαση της ROC να παρέμβει στις εσωτερικές υποθέσεις της UOC σηματοδοτεί μια σημαντική αλλαγή στη σχέση μεταξύ της UOC και της ROC. Αυτό το βήμα μπορεί να υποδεικνύει ότι η αυτονομία της UOC έχει μικρή σημασία για τη ROC, είναι κάτι που μπορεί να αγνοηθεί. Φυσικά, αυτή η θέση ενθαρρύνει μόνο περαιτέρω πόλωση μεταξύ των δύο Εκκλησιών, προκαλώντας την ηγεσία της UOC να λάβει μέτρα που αργότερα η ROC θα χαρακτηρίσει «αντικανονικά».

Αυτή η απόφαση θα μπορούσε επίσης να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο η ROC γίνεται αντιληπτή από άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες. Εάν η ROC είναι πρόθυμη να παρακάμψει τους κανονικούς κανόνες για να διεκδικήσει τον έλεγχο μιας αυτόνομης Εκκλησίας, όχι μόνο αποδυναμώνει τα δικά της επιχειρήματα σε διαφωνίες με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά δίνει επίσης ένα στρατηγικό πλεονέκτημα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο θα μπορούσε τώρα να αξιοποιήσει αυτό το προηγούμενο για να αποδείξει ότι η ίδια η ROC παραβιάζει τους ίδιους τους κανόνες που αναφέρει.