Γιατί η εκκλησιαστική ημέρα ξεκινά από το βράδυ;

Την προηγούμενη φορά μιλήσαμε για τη λατρεία ως την καρδιά της εκκλησιαστικής ζωής και γνωρίσαμε σύντομα τον ημερήσιο κύκλο των ακολουθιών. Εκτός από αυτόν, υπάρχουν ακόμα δύο λατρευτικοί κύκλοι: ο εβδομαδιαίος (προσευχές για κάθε ημέρα της εβδομάδας) και ο ετήσιος (γιορτές και ημέρες μνήμης των αγίων).

Αυτοί οι κύκλοι συνδέονται σε κάθε ακολουθία του ημερήσιου κύκλου. Σήμερα θα αρχίσουμε να μελετάμε λεπτομερέστερα καθέναν από αυτούς. Θα ξεκινήσουμε με τον εσπερινό, καθώς αυτός ξεκινά την εκκλησιαστική ημέρα.

Σε αυτό το άρθρο θα εξετάσουμε πώς διαμορφώθηκε η τάξη του εσπερινού, θα αποκαλύψουμε το γενικό του νόημα και τη δομή του. Στις επόμενες δημοσιεύσεις θα αναλύσουμε ξεχωριστά τις πιο βαθιές και εκφραστικές στιγμές της ακολουθίας, που αποκαλύπτουν ιδιαίτερα το πνευματικό της περιεχόμενο.

Από το «δείπνο της αγάπης» στη λατρεία

Αρχικά στην Εκκλησία δεν υπήρχαν οι βασικές ακολουθίες που γνωρίζουμε, όπως ο εσπερινός ή ο όρθρος. Οι Χριστιανοί προσεύχονταν σε συγκεκριμένες ώρες της ημέρας (την τρίτη, την έκτη και την ενάτη) με σύντομο οικιακό κανόνα από μερικούς ψαλμούς και την Κυριακή Προσευχή.

Ο εσπερινός διαμορφώθηκε από το βραδινό κοινό δείπνο – την αγάπη («δείπνο της αγάπης»), που ολοκληρωνόταν με τη Θεία Ευχαριστία.

Καθώς το Μυστήριο της Ευχαριστίας μεταφέρθηκε με τον καιρό το πρωί, και η αγάπη έγινε φιλανθρωπικό και μνημόσυνο δείπνο, η προηγούμενη βραδινή συνάθροιση άρχισε να αποκτά δική της προσευχητική τάξη. Κληρονόμησε από τις αρχαίες συναθροίσεις το πνεύμα της αναμονής και της εσωτερικής προετοιμασίας για την Ευχαριστία.

Γι' αυτό ο εσπερινός και σήμερα κατανοείται ως προ-ευχαριστιακή ακολουθία. Με αυτήν η Εκκλησία ξεκινά τη λειτουργική ημέρα, σύμφωνα με τη βιβλική τάξη της δημιουργίας – «και έγινε εσπέρα και έγινε πρωί» (Γεν. 1:5).

Ποιοι είναι οι τύποι εσπερινού;

Η διάρκεια του εσπερινού είναι μικρή, και αυτό δεν είναι τυχαίο, καθώς τελείται την ώρα που οι δυνάμεις είναι ήδη στο τέλος τους.

Ο Τυπικός διακρίνει διάφορους τύπους εσπερινού:

• Καθημερινός – τις καθημερινές.
• Μεγάλος – την παραμονή των Κυριακών και των εορτών (στο πλαίσιο της Αγρυπνίας).
• Μικρός – σπάνια τελείται στις σύγχρονες συνθήκες, μόνο σε ορισμένα μοναστήρια πριν από το δείπνο που προηγείται της αγρυπνίας.

Ο σύγχρονος εσπερινός έχει ενσωματώσει χαρακτηριστικά τόσο της αρχαίας ενοριακής «ακολουθίας των ύμνων» (της καθεδρικής τάξης της Κωνσταντινούπολης), όσο και του μοναστικού εσπερινού κανόνα.

Από τι αποτελείται η ακολουθία: σύντομη τάξη

Ο εσπερινός αποτελείται από την κανονική αρχή (Τρισάγιο μετά το Πάτερ ημών, Κύριε, ελέησον – 12 φορές, Δεύτε, προσκυνήσωμεν…), τον ψαλμό 103, τη μεγάλη εκτενή και την καθιστή.

Στη συνέχεια ακολουθούν οι ψαλμοί 140, 141, 129 και 116 με τα στιχηρά τους «Κύριε, εκέκραξα». Αυτά είναι τα πρώτα μεταβλητά ύμνοι που εμφανίζονται στον εσπερινό. Ανάλογα με την εορτή, μπορεί να είναι διαφορετικός ο αριθμός τους: 10, 8 ή 6.

Ο επόμενος σημαντικός ύμνος είναι ο αρχαίος ύμνος «Φως ιλαρόν».

Στη συνέχεια ψάλλεται ο προκείμενος – ύμνος που περιλαμβάνει μερικούς στίχους από ψαλμούς (κάθε ημέρα της εβδομάδας έχει τον δικό της). Τις εορταστικές ημέρες διαβάζονται οι παραμυθίες – ειδικά επιλεγμένα αποσπάσματα από την Αγία Γραφή.

Κύριες προσευχές: «Καταξίωσον, Κύριε» και «Νυν απολύεις»

Η επόμενη σημαντική εσπερινή προσευχή είναι «Καταξίωσον, Κύριε, εν τη εσπέρα ταύτη αναμάρτητους φυλαχθήναι ημάς…». Είναι συντεθειμένη από ξεχωριστούς βιβλικούς στίχους. Η σημασία της συγκρίνεται με τη σημασία της μεγάλης δοξολογίας στον όρθρο. Σύμφωνα με τον Τυπικό, πρέπει να διαβάζεται από τον προεστώτα (και κατά την οικιακή προσευχή – από τον αρχηγό της οικογένειας).

Μετά την εκτενή ψάλλονται τα στιχηρά στη στιχολογία. Ονομάζονται έτσι, επειδή δεν έχουν σταθερούς στίχους ψαλμού, κάθε φορά επιλέγονται ιδιαίτεροι, που αντιστοιχούν στο περιεχόμενό τους και στο εορταζόμενο γεγονός. Για παράδειγμα, τα στιχηρά από το Οκτώηχο αντιστοιχούν στα θέματα των ημερών της εβδομάδας (εβδομαδιαίος κύκλος), ενώ αυτά που λαμβάνονται από το Μηναίο αφηγούνται το γεγονός που εορτάζεται (ετήσιος κύκλος). Έτσι γίνεται η σύνδεση των λατρευτικών κύκλων.

Στη συνέχεια διαβάζεται ή ψάλλεται το «Νυν απολύεις» – ευχαριστήρια λόγια του δικαίου Συμεών του Θεοδόχου, που είπε όταν συνάντησε το Βρέφος Χριστό στο ναό. Σύμφωνα με τον Τυπικό, αυτή η προσευχή στον εσπερινό διαβάζεται επίσης από τον προεστώτα, που δείχνει τη σημασία του κειμένου.

Αυτή χρησιμεύει ως υπενθύμιση για το νόημα κάθε ημέρας της ζωής και του θανάτου του ανθρώπου. Αν ο άνθρωπος, όπως ο Συμεών, κατά τη διάρκεια της ημέρας έζησε με τον Χριστό και την προσευχή προς Αυτόν, τότε αυτή η ημέρα έχει νόημα και δεν έχει ζήσει μάταια. Ταυτόχρονα, αυτή η προσευχή υπογραμμίζει τη σημασία του εσπερινού ως ακολουθίας που περιέχει το θέμα της αναμονής του Σωτήρα.

Στο τέλος του εσπερινού ψάλλονται