Διακονία της Εκκλησίας στην Πολωνική Κοινοπολιτεία: επιβίωση παρά τους διωγμούς
Πώς η Ορθόδοξη Εκκλησία κατά την περίοδο της Λιθουανίας-Πολωνίας, παρά την πίεση και τους διωγμούς, συνέχιζε την κοινωνική διακονία μέσω των μοναστηριών, των ενοριών και των αδελφοτήτων.
Η Λιθουανική-Πολωνική περίοδος, από την Ένωση του Κρέβο το 1385 έως τις διαιρέσεις της Πολωνικής-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας στα τέλη του 18ου αιώνα, αποτέλεσε περίοδο σκληρών δοκιμασιών για την Ορθόδοξη Εκκλησία στις περιοχές της σύγχρονης Ουκρανίας και Λευκορωσίας. Το Μεγάλο Δουκάτο της Λιθουανίας, και αργότερα η Πολωνική-Λιθουανική Κοινοπολιτεία, ήταν πολυθρησκευτικά κράτη, όπου οι ορθόδοξοι αποτελούσαν σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Ωστόσο, μετά τη βάπτιση της Λιθουανίας στον καθολικισμό (1387) και ιδιαίτερα μετά την Ένωση του Μπρεστ (1596), αντιμετώπισαν αυξανόμενη πίεση.
Προκλήσεις που σχετίζονται με τον καθολικισμό και την ένωση
Η Ένωση του Μπρεστ το 1596 οδήγησε σε βαθιά διαίρεση της ιεραρχίας και σκληρές διώξεις όσων παρέμειναν πιστοί στην Ορθοδοξία. Τα βασιλικά διατάγματα απαγόρευαν στους ορθόδοξους να έχουν τις δικές τους εκκλησίες, το κλήρος αναγκαζόταν να κρύβεται.
Οι Ουνίτες, υποστηριζόμενοι από τις αρχές, καταλάμβαναν ορθόδοξους ναούς, μοναστήρια και σχολεία, ενώ το κλήρος και οι πιστοί συχνά υφίσταντο βία και ξυλοδαρμούς.
Η διάκριση εκδηλωνόταν και σε νομοθετικό επίπεδο: για παράδειγμα, από το 1667, οι σέιμοι απάλλασσαν από τις στρατιωτικές υποχρεώσεις μόνο τους καθολικούς.
Κοινωνική διακονία ως μορφή αντίστασης
Τον 16ο-18ο αιώνα, η Ορθόδοξη Εκκλησία, αναπτύσσοντας φιλανθρωπικές πρωτοβουλίες, τις συνέδεε με την υπεράσπιση της πίστης. Τα μοναστήρια και οι ενορίες συνέχιζαν να διατηρούν άσυλα, νοσοκομεία, να παρέχουν βοήθεια στους φτωχούς, ιδιαίτερα σε μεγάλες πόλεις όπως το Βίλνο (Βίλνιους) και το Λβοβ. Για παράδειγμα, η Μονή του Αγίου Πνεύματος στο Βίλνο, που λειτουργεί από τον 16ο αιώνα, παρά τις κατασχέσεις, παρείχε βοήθεια στα θύματα διώξεων, καθώς και σε ορφανά και χήρες.
Τον 18ο αιώνα, υπό την επίδραση των ιδεών του Διαφωτισμού, η Εκκλησία προωθούσε την εκπαίδευση για τους αγρότες, αν και η αριστοκρατία συχνά αντιστεκόταν σε αυτό, φοβούμενη αναταραχές.
Οι οικονομικές κρίσεις, που προκλήθηκαν από τους πολέμους στα μέσα του 17ου - αρχές του 18ου αιώνα, εξαντλούσαν τους πόρους, αλλά η διακονία της Εκκλησίας συνέβαλε στη συνοχή της ορθόδοξης κοινότητας.
Ο ρόλος των ορθόδοξων αδελφοτήτων
Κρίσιμο ρόλο στην αντίσταση στον καθολικισμό και την ένωση έπαιξαν οι ορθόδοξες αδελφότητες - οργανώσεις λαϊκών στις εκκλησίες, που εμφανίστηκαν τον 16ο αιώνα. Στόχος τους ήταν η υπεράσπιση της πίστης, η εκπαίδευση και η φιλανθρωπία.
Ασχολούμενες με την εκδοτική δραστηριότητα, τύπωναν προσευχητάρια, Ψαλτήρια, γραμματικές και πολεμικά έργα, όπως η «Σλαβική γραμματική» του Λαυρέντιου Ζιζάνια. Το τυπογραφείο του Βίλνο ξεπέρασε άλλα κέντρα σε όγκο κυριλλικής λογοτεχνίας, αν και ο βασιλιάς Σιγισμούνδος Γ' απαγόρευε και έκαιγε τέτοια βιβλία. Οι αδελφότητες άνοιγαν σχολεία, όπου δίδασκαν ελληνικά, σλαβικά και θεολογία, ανταγωνιζόμενες επιτυχώς τα ιησουιτικά κολέγια. Χάρη στην υποστήριξη ευεργετών, όπως ο πρίγκιπας Κωνσταντίνος Οστρόζσκι, πραγματοποιούνταν υποστήριξη εκκλησιών και θυμάτων διώξεων.
Οι αδελφότητες αντιστέκονταν ενεργά στην ένωση: συμμετείχαν σε ορθόδοξες συνόδους, δημοσίευαν αντι-ουνιτικά κείμενα, συνέβαλαν στην αναγέννηση της θρησκευτικής κουλτούρας και στη διατήρηση της ορθόδοξης ταυτότητας.
Συμπέρασμα
Κατά την λιθουανική-πολωνική περίοδο, η Ορθόδοξη Εκκλησία βίωσε τις πιο δύσκολες σελίδες της ιστορίας της. Ωστόσο, οι συστηματικές διώξεις, οι κατασχέσεις και η βία δεν μπόρεσαν να καταστρέψουν την κοινωνική της διακονία. Αντίθετα, αυτή έγινε εργαλείο επιβίωσης και ενότητας. Μέσω των μοναστηριών, των ενοριών και, ιδιαίτερα, των αδελφοτήτων, η Εκκλησία όχι μόνο υπερασπιζόταν την πίστη, αλλά και διαμόρφωνε την κοινωνική υφή: από τη βοήθεια στους φτωχούς έως την εκπαίδευση των λαϊκών.
Αυτή η εποχή μας θυμίζει πώς η πίστη, ακόμη και όταν διώκεται, παραμένοντας πιστή στο Ευαγγέλιο, γίνεται ήσυχη αλλά ισχυρή στήριξη.
Βοηθά τους ανθρώπους να παραμένουν ενωμένοι, να αντιστέκονται στην πίεση και να διατηρούν τον πολιτισμό τους. Ακόμη και όταν οι ιεράρχες και το κλήρος, αντιμετωπίζοντας διώξεις, δεν μπορούν να ενεργούν ανοιχτά, ιδιαίτερο ρόλο αναλαμβάνουν οι απλοί λαϊκοί, που φέρουν το φως της πίστης και χτίζουν γέφυρες ελέους.
