Τι συμβαίνει με το ψωμί και το κρασί στη Λειτουργία;
Για την Εκκλησία, η Λειτουργία δεν είναι μια θεατρική παράσταση, αλλά μια πράξη στην οποία το Άγιο Πνεύμα πραγματοποιεί πραγματική μεταβολή του άρτου και του οίνου σε Σώμα και Αίμα του Σωτήρα.
Ο Χριστός είναι το κέντρο της ζωής της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο Χριστός, ο οποίος μας προσφέρει το Σώμα και το Αίμα Του στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Και εδώ πρέπει να κατανοήσουμε καθαρά ότι η Λειτουργία δεν είναι απλώς μια τελετή, δεν είναι απλώς μια λατρεία, δεν είναι μια ανάμνηση γεγονότων της αρχαιότητας και πολύ περισσότερο, δεν είναι μια συμβολική ένωση με τον Χριστό, αλλά μια πραγματική, μυστική (μη εξηγήσιμη από τη λογική και ανθρώπινη σκοπιά), ενεργητική Κοινωνία του Σώματος και του Αίματος του Χριστού. Και το ερώτημα για το τι ακριβώς συμβαίνει με τον άρτο και το κρασί στη Λειτουργία δεν είναι κάποιο ξηρό, αποκομμένο από τη ζωή, θεολογικό πρόβλημα, αλλά το ερώτημα της ίδιας της ουσίας της πίστης μας.
Δυστυχώς, σήμερα όλο και πιο συχνά ακούγονται δηλώσεις ότι στη Λειτουργία «δεν συμβαίνει τίποτα» με τον άρτο και το κρασί σε οντολογικό επίπεδο – δηλαδή υποτίθεται ότι παραμένουν άρτος και κρασί, αλλά γίνονται «Σώμα και Αίμα» του Χριστού μόνο για τον άνθρωπο που συμμετέχει στη Λειτουργία και τα δέχεται με πίστη. Ένας από τους πιο δημοφιλείς εκπροσώπους αυτής της θέσης είναι ο καθηγητής της ΜDA Αλέξιος Ιλιτς Όσιποφ.
Ας προσπαθήσουμε να εξετάσουμε τα επιχειρήματά του – και να δώσουμε απάντηση σε αυτά, βασισμένη στην Ιερή Παράδοση της Εκκλησίας, στα λόγια των αγίων πατέρων και στην λειτουργική εμπειρία της Ορθοδοξίας.
Η θέση του Όσιποφ
Σε διάφορες ομιλίες του (για παράδειγμα, στη διάλεξη «Το Μυστήριο της Ευχαριστίας») ο Όσιποφ υποστηρίζει τα εξής:
Στη Λειτουργία δεν υπάρχει «μετουσίωση» με την δυτική έννοια της λέξης, διότι, κατά τη γνώμη του, αυτή η διδασκαλία αντιφάσκει με την έννοια του Μυστηρίου ως «μυστικού», δηλαδή ακατανόητου.
Κατά τον Όσιποφ (και σύμφωνα με αυτούς που θα ακολουθήσουν τη γνώμη του) ο άρτος και το κρασί παραμένουν άρτος και κρασί, αλλά γίνονται με κάποιον τρόπο «Σώμα και Αίμα» του Χριστού μόνο στο πλαίσιο της πνευματικής εμπειρίας του κοινωνούντος.
Ο θεολόγος είναι πεπεισμένος ότι δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για πραγματική μετατροπή του άρτου και του κρασιού σε Σώμα και Αίμα του Χριστού, διότι αυτό είναι παράλογο από επιστημονική, βιολογική και φιλοσοφική σκοπιά. Και πέρα από όλα αυτά – είναι επίσης και η επιρροή της δυτικής σχολαστικής σκέψης. Αυτές οι θέσεις συνοδεύονται συχνά από παραπομπές στον άγιο Γρηγόριο Θεολόγο και στον άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο, υποστηρίζοντας ότι «κανένας από τους πατέρες δεν μίλησε για μετουσίωση σε οντολογικό επίπεδο».
Είναι έτσι στην πραγματικότητα;
Ας ξεκινήσουμε από το γεγονός ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας της δεν πιστεύει απλώς στην πραγματική παρουσία του Χριστού στην Ευχαριστία, αλλά διδάσκει για την πραγματική, αληθινή, ανεξήγητη, αλλά ενεργητική αλλαγή του άρτου και του κρασιού σε Σώμα και Αίμα του Χριστού.
Για παράδειγμα, ο άγιος Ιουστίνος ο Φιλόσοφος γράφει: «Δεχόμαστε την Ευχαριστία όχι ως απλό άρτο και όχι ως απλό ποτό, αλλά όπως ο Ιησούς Χριστός-Σωτήρας μας, ενσαρκωθείς από τον Λόγο του Θεού, είχε για τη σωτηρία μας Σώμα και Αίμα, έτσι και αυτή η Τροφή, πάνω στην οποία έχει προφερθεί ευχαριστία με την προσευχή του Λόγου Του, με την μεταβολή θρέφει το αίμα και τη σάρκα μας, είναι το Σώμα και το Αίμα του ίδιου ενσαρκωμένου Ιησού Χριστού».
Τονίζει και ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων: «Ο άρτος και το κρασί της Ευχαριστίας, πριν από την αγία πρόσκληση της προσκυνητής Τριάδας, ήταν απλός άρτος και κρασί. Μετά την ολοκλήρωση της πρόσκλησης, ο άρτος γίνεται Σώμα του Χριστού, και το κρασί – Αίμα Του».
Το ίδιο λέει και ο άγιος Θεοφύλακτος Βουλγαρίας: «Να θυμάσαι ότι ο άρτος που γευόμαστε στο Μυστήριο, δεν είναι εικόνα του Σώματος του Κυρίου, αλλά είναι η ίδια η Σάρκα του Κυρίου... Διότι ο άρτος με μυστικά λόγια, μέσω μυστικής ευλογίας και της επιρροής του Αγίου Πνεύματος μετατρέπεται σε Σάρκα του Κυρίου... Ο άρτος δεν είναι εικόνα του Σώματος του Κυρίου, αλλά μεταβάλλεται στην ίδια τη Σάρκα του Χριστού».
Οι αντίπαλοι αυτής της διδασκαλίας υποστηρίζουν ότι στο κείμενο της Λειτουργίας του αγίου Βασιλείου οι Δωρεές ονομάζονται «αντίτυπα», και άρα δεν γίνεται λόγος για καμία πραγματικότητα της παρουσίας του Χριστού σε αυτές – όλα είναι συμβολικά και εικονιστικά. Αυτή η γνώμη δεν είναι νέα, και σε αυτήν έχει ήδη απαντήσει ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός: «Ο άρτος και το κρασί δεν είναι εικόνες του Σώματος και του Αίματος του Χριστού, αλλά η ίδια η Θεοποιημένη Σάρκα του Κυρίου, διότι ο ίδιος ο Κύριος είπε: «τούτο εστίν το Σώμα μου» (Ματθ. 26. 26), και όχι εικόνα του Σώματος· «τούτο εστίν το Αίμα μου» (Ματθ. 26, 28), και όχι εικόνα του Αίματος... Αν και κάποιοι ονόμαζαν τον άρτο και το κρασί «αντίτυπα» του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου, όπως, για παράδειγμα, ο θεοφόρος Βασίλειος στη Λειτουργία, το έλεγαν αυτό όχι μετά την αγία πρόσκληση, αλλά πριν από αυτήν».
Και την ίδια άποψη, που είναι κοινώς αποδεκτή στους αγίους πατέρες, εκφράζει και ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος, όταν λέει: «Όπως πολλοί σήμερα λένε: θα ήθελα να δω το πρόσωπο του Χριστού, την εικόνα, τα ρούχα, τα παπούτσια! Να, βλέπεις Αυτόν, τον αγγίζεις, τον γεύεσαι. Θέλεις να δεις τα ρούχα Του, και Αυτός σου δίνει τον εαυτό Του, και όχι μόνο να δεις, αλλά και να αγγίξεις, και να γευτείς, και να λάβεις μέσα σου». (Ομιλία στον Ματθαίο 82, 4).
Έτσι, σχεδόν όλοι οι πατέρες μιλούν καθαρά και χωρίς περιστροφές για την αλλαγή, τη μετατροπή, τη μετουσίωση του άρτου και του κρασιού – όχι με μεταφορική, αλλά με πραγματική και οντολογική έννοια.
Επιπλέον, σε όλες τις Λειτουργίες της Ανατολικής Εκκλησίας βρίσκουμε την προσευχή της επικλητικής, όπου ο ιε
