Θεολογική σημασία της εικόνας «Η Άφλεκτος Βάτος»
Αναλύουμε τη σύνθετη συμβολική ενός από τα πιο γνωστά εικονίσματα της Θεοτόκου: οι προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης, η χριστολογία και το δόγμα της Αειπαρθενίας.
```html
Η εικόνα της Θεοτόκου «Ακατάφλεκτος Βάτος» συνδέεται στενά με την εικόνα «Σωτήρ εν Δυνάμει». Και στις δύο βλέπουμε το οκτάκτινο αστέρι, το οποίο συμβολίζει την Όγδοη ημέρα της Δημιουργίας. Το αστέρι είναι σύμβολο του Χριστού, καθώς στη Βίβλο ονομάζεται «αστέρι από τον Ιακώβ» (Αριθ. 24:17). Ταυτόχρονα, σύμφωνα με τον Ακάθιστο, η Θεοτόκος είναι «Αστέρι που φανερώνει τον Ήλιο». Για αυτόν τον λόγο, το αστέρι μπορεί να είναι σύμβολο τόσο του Χριστού όσο και της Θεοτόκου.
Η ιδέα του Ακατάφλεκτου Βάτου εκφράζεται όχι τόσο μέσω του αστεριού, όσο μέσω της ίδιας της Θεοτόκου, η οποία είναι ο ίδιος ο Ακατάφλεκτος Βάτος.
Στις εικόνες «Ακατάφλεκτος Βάτος» και «Σωτήρ εν Δυνάμει» στις κόκκινες γωνίες του πίσω αστεριού απεικονίζονται ζώα - σύμβολα των ευαγγελιστών. Αυτό αντιστοιχεί στο Θεοφάνεια του προφήτη Ιεζεκιήλ.
Η εικόνα επιτρέπει να δούμε ξεκάθαρα την ιδιαιτερότητα της ορθόδοξης τιμής της Θεοτόκου, καθώς αγγίζει επανειλημμένα το θέμα της χριστολογίας. Στις εικόνες του «Βάτου» ο Χριστός απεικονίζεται όχι μόνο ως παιδί Εμμανουήλ που κάθεται στα γόνατα της Θεοτόκου κρατώντας προφητικό κύλινδρο, αλλά και ως Αρχιερέας με αρχιερατικά άμφια και ταυτόχρονα ως Βασιλιάς. Αυτή είναι η εικονογράφηση των τριών ειδών υπηρεσίας του Χριστού.
Προτυπώσεις της Θεοτόκου στην Παλαιά Διαθήκη
Στις περισσότερες εικόνες του «Βάτου» στις γωνίες παρουσιάζονται τέσσερις σκηνές. Αν τις «διαβάσουμε» δεξιόστροφα, ξεκινώντας από πάνω δεξιά, συμβολίζουν:
- Όραμα του Ησαΐα - κλαδί από τη ρίζα του Ιεσσαί (Ησ. 11:1);
- Όνειρο του Ιακώβ - σκάλα στη Βαιθήλ (Γεν. 28:10–22);
- Όραμα του Ιεζεκιήλ - κλειστές πύλες (Ιεζ. 44:1–3);
- Όραμα του Μωυσή - Ακατάφλεκτος Βάτος, φλεγόμενος αλλά μη καίγων θάμνος (Εξ. 3).
Όλες αυτές οι εικόνες είναι προτυπώσεις της Θεοτόκου στην Παλαιά Διαθήκη. Σε πολλές εικόνες του «Βάτου» μπροστά από το στήθος της Θεοτόκου φαίνεται ένα βουνό, από το οποίο «χωρίς χέρια» (χωρίς τη βοήθεια χεριών) αποκόπηκε ένας λίθος (Δαν. 2:34). Μερικές φορές στο βουνό απεικονίζεται ένα κτίσμα, το οποίο συμβολίζει το ναό και την κατοικία του Θεού. Έτσι, η ίδια η εικόνα συνενώνει μια σειρά από παλαιοδιαθηκικά μοτίβα που συνδέονται με τη Θεοτόκο. Αυτά τα σύμβολα διαπερνούν και τα εκκλησιαστικά άσματα. Για παράδειγμα, στον ειρμό του 3ου ήχου του κανόνα του όρθρου της Δευτέρας ψάλλεται:
«Στο όρος του Σινά σε είδε ο Μωυσής στον βάτο, που χωρίς να καίγεται συνέλαβες στη μήτρα σου τη φωτιά της Θεότητας: ο Δανιήλ σε είδε ως βουνό ακατασκευασμένο, το ράβδο που βλάστησε, ο Ησαΐας φώναζε, από τη ρίζα του Δαβίδ».
Ο Όσιος Εφραίμ ο Σύρος στο κήρυγμά του για τη γιορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου λέει:
«Ο Λόγος του Θεού κατοίκησε στη μήτρα της ίδιας της Παρθένου, και σε αυτήν η φωτιά της Θεότητάς Του δεν έκαψε καθόλου τα μέλη του σώματος της Αειπαρθένου, αλλά την διατήρησε αβλαβή για εννέα μήνες».
Το δόγμα της Αειπαρθενίας στην υμνογραφία
Όλα αυτά τα μοτίβα, που συναντώνται στα έργα των αγίων πατέρων και της ορθόδοξης υμνογραφίας, εκφράζουν με εικόνες μια ιδέα: η Μαρία, η Μητέρα του Κυρίου, είναι η Θεοτόκος και Αειπάρθενος, δηλαδή παρέμεινε Παρθένος πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη γέννηση του Χριστού. Ο Χριστός γεννήθηκε «όχι από αίμα, ούτε από θέλημα σαρκός, ούτε από θέλημα ανδρός, αλλά από τον Θεό» (Ιω. 1:13). Ο Βάτος είναι σύμβολο του ότι η «φωτιά της Θεότητας» δεν έκαψε τη Θεοτόκο: Γέννησε ως Παρθένος και παρέμεινε Παρθένος.
Σε αυτήν την κατανόηση ανήκουν οι προτυπώσεις της «ακαλλιέργητης γης» και των «κλειστών πυλών», μέσω των οποίων μπορεί να περάσει μόνο ο Κύριος. Εφόσον στη «μήτρα» της εισήλθε ο Κύριος, αυτή η μήτρα έγινε «άγια» και προσβάσιμη μόνο στον Θεό. Επομένως, η δήλωση για την αδιάσπαστη παρθενία της Θεοτόκου βασίζεται όχι σε αντιλήψεις περί ηθικής τελειότητας, αλλά σε θεολογική αλήθεια. Ο Χριστός δανείστηκε τη σάρκα Του και τη ανθρώπινη φύση Του από την Παρθένο Μαρία, και όχι απλώς πέρασε από αυτήν, όπως μέσω ενός καναλιού, όπως δίδασκαν οι αιρετικοί. Αυτή, γεννώντας τον Θεό, έγινε γέφυρα μεταξύ ουρανού και γης, εκπληρώνοντας την εικόνα της σκάλας του Ιακώβ (βλ. Γεν. 28), μέσω της οποίας κατεβαίνει από τον ουρανό όχι μόνο ο ίδιος ο Θεός, αλλά και οι άγγελοι.
Η Θεοτόκος ονομάζεται όχι απλώς Ουρανός, αλλά και «Ευρύτερη των Ουρανών», επειδή περιέλαβε στο σώμα της τον Απεριόριστο και Ανεξήγητο. Σε Αυτήν πραγματοποιείται το μυστήριο: «το πεπερασμένο περιέχει το άπειρο», «ο Ανεξήγητος περιέχεται στη μήτρα».
Από τη χριστολογία στη θεολογία της Θεοτόκου
Το όριο μεταξύ ύμνων προς τιμήν του Χριστού και επαίνων προς τη Θεοτόκο στην ορθόδοξη υμνογραφία είναι ασαφές. Στους θεοτοκίους τροπαρίους σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό υμνείται η χριστολογία, παρά στην ποίηση που απευθύνεται άμεσα στον Χριστό. Ακριβώς στα θεοτοκία κείμενα γίνεται λόγος για τις δύο
